Με αφορμή τη συμπλήρωση των εξήντα χρόνων από την ίδρυση της (τότε) ΕΟΚ, μια σειρά από ερωτήματα τίθενται και αναπαράγονται από συγγραφείς, πολιτικούς, οικονομολόγους, ιστορικούς και σχολιαστές. Τα ερωτήματα αυτά συνήθως έχουν την μορφή : πέτυχε ή απέτυχε η Ευρωπαϊκή Ένωση, τι αλλαγές χρειάζεται ή θέλουμε να κάνουμε στην Ευρωπαϊκή Ένωση ή πόσο ευχαριστημένοι είναι οι λαοί της Ευρώπης από την εξέλιξη της ΕΟΚ κλπ.

Όλα αυτά θα είχαν θεωρητικό ή απλά επιστημονικό ενδιαφέρον, παρόλο που θα συνεισέφεραν σε ένα γόνιμο προβληματισμό για το μέλλον της Ευρώπης, αν δεν αναδείκνυαν ουσιώδη και αγωνιώδη ερωτήματα που κυρίως εμφανίστηκαν μπροστά στους Ευρωπαϊκούς λαούς και τις κυβερνήσεις με αφετηρία και αφορμή την μεγάλη οικονομική κρίση του 2008.

Τότε φάνηκε, πως το Ευρωπαϊκό οικοδόμημα εμφάνιζε τριγμούς στην αντοχή και τις προοπτικές που έπρεπε να επιδείξει έχοντας για πρώτη φορά στην ιστορία της Ευρωπαϊκής Ένωσης να αντιμετωπίσει πρωτόγνωρης μορφής οικονομική ή / και θεσμική κρίση.

Έτσι, ακούσαμε και διαβάσαμε ότι η Ευρώπη χτίστηκε σε λάθος θεμέλια, ότι το Ευρωπαϊκό οικοδόμημα δεν είχε εξ αρχής σωστά μελετηθεί, ότι η γραφειοκρατία, που στην διάρκεια των χρόνων είχε αναπτυχθεί, δεν είχε εξοπλιστεί με τα κατάλληλα εργαλεία, ώστε να αντιμετωπίσει έγκαιρα και αποτελεσματικά τις μεγάλες κρίσεις.

Αυτά σε θεσμικό επίπεδο. Σε πολιτικό επίπεδο υποστηρίχθηκε - και υποστηρίζεται ακόμα ενίοτε - ότι η κυρίαρχη δύναμη που έχει αναπτυχθεί στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Ένωσης αφορά τις χώρες και τους λαούς του πλούσιου βορρά και ότι η κρίση κατέδειξε πως ο βορράς κυριαρχεί και θα κυριαρχεί δυσβάστακτα στις οικονομίες και στην ευημερία των λαών και των κρατών του νότου, κάτι που όπως μερικοί προβλέπουν αναπόφευκτα μπορεί και να οδηγήσει σε διάσπαση της ενιαίας Ευρωπαϊκής Ένωσης όπως την ξέρουμε και συνακόλουθα στην δημιουργία ενός σκληρού πυρήνα που θα αποτελείται από τα προηγμένα κράτη του βορρά και μιας υποβαθμισμένης Ένωσης αποτελούμενης από τις αδύναμες χώρες του νότου.

Εμφανέστατο είναι, ότι το σπέρμα των προβληματισμών αυτών, ακόμα και αν αναπαράγεται καλόπιστα, έδωσε ωστόσο πλούσια τροφή σε λαϊκίστικες πολιτικές δυνάμεις όλων σχεδόν των κρατών μελών (από την Γαλλία και την Ιταλία έως και την Ολλανδία και την Ουγγαρία ή την Πολωνία) να παραγάγουν και να σερβίρουν στους λαούς τους ένα πλούσιο μενού με ισχυρές δόσεις αντιευρωπαϊσμού, ενίοτε εμπλουτισμένο και με εθνικιστικές κορώνες.
Ανήκω σε αυτούς που από τα τέλη της δεκαετίας του ’70 διδάχθηκα σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια τα σπέρματα - θεμέλια της λογικής της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Ήρθα δηλαδή σε επαφή με τις βασικές έννοιες του Ευρωπαϊκού μοντέλου, όπως το συνέλαβαν τα φωτισμένα μυαλά των εμπνευστών του και προσπαθούν να το συνεχίσουν οι επίγονοί τους. Οι βασικές στοχεύσεις αυτής της σύλληψης οδηγούσαν στην δημιουργία μιας υπερεθνικής οντότητας (δηλαδή ενός συστήματος διακυβέρνησης αποτελούμενου από όργανα οι αποφάσεις των οποίων θα είχαν αυξημένη τυπική ισχύ και θα παρήγαγαν άμεσο αποτέλεσμα στα κράτη – μέλη) η οποία από το αρχικό στάδιο της ενιαίας αγοράς θα κατέτεινε σε όλο και συνέχεια αυξανόμενα επίπεδα ολοκλήρωσης, ακόμα και στην πλήρη ομοσπονδιοποίηση.

Το αριστούργημα αυτό της πολιτικής σκέψης του Ευρωπαϊκού πολιτισμού, που συμπληρώνει στις μέρες μας 60 χρόνια ζωής, πέρα από αμφισβητήσεις και γόνιμους ή μη προβληματισμούς, δημιούργησε δύο τεράστια επιτεύγματα : α) εξασφάλισε μια πρωτοφανή περίοδο ειρήνης στα ευρωπαϊκά εδάφη, μοναδική στη μέση και νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία, αμβλύνοντας τις αντιθέσεις των ευρωπαϊκών λαών γύρω από τα ζωτικά τους συμφέροντα, αφήνοντας πίσω τις εκατόμβες δύο παγκοσμίων πολέμων και καθιστώντας τους κοινωνούς ενιαίων και αμοιβαίων στοχεύσεων β) παρήγαγε μία εξαιρετικά υψηλή συσσώρευση πλούτου διαχρονικά, με αποτέλεσμα ακόμα και τώρα και παρά την κρίση ο ενιαίος ευρωπαϊκός χώρος να απολαμβάνει οικονομικά αποτελέσματα που τον φέρουν πρώτο σε κάθε επίπεδο σύγκρισης με τις υπόλοιπες κορυφαίες παγκόσμιες οικονομικές δυνάμεις.

Πού θα πάμε λοιπόν ; φτάνουν τα παραπάνω να δώσουν επαρκείς απαντήσεις στα ερωτήματα και τους προβληματισμούς που αρχικά αναφέρθηκαν ; ή πρέπει να αναζητηθούν νέοι δρόμοι και νέα εργαλεία πολιτικής και οικονομικής σκέψης και πρακτικής που θα δώσουν λύσεις σε όσα πρωτόγνωρα έχουν δημιουργήσει οι τελευταίες δεκαετίες με κορύφωση την οικονομική κρίση του 2008 και κυρίως, για να διαλύσουν τις όποιες εντυπώσεις σχηματίζονται, ότι το οικοδόμημα έχει αρχίσει να εμφανίζει ορατά σημεία κόπωσης. Σπεύδω εδώ να καταγράψω, πως ίσως ένα εγγενές πρόβλημα να ήταν η από ένα σημείο και μετά αναπαραγόμενη και μάλιστα κατά βάση ωφελιμιστική αντίληψη (τόσο από τις κυβερνήσεις, όσο και από τους ίδιους τους λαούς που αντιλαμβάνονταν την Ένωση ως ένα απλό γραφειοκρατικό σύστημα, αναγκαίο για τα απολύτως απαραίτητα) πως η Ένωση λειτουργεί μόνο ως ένα σύστημα λογιστικής.

Είναι βέβαιο ότι οι απαντήσεις δεν μπορούν να είναι μονολεκτικές ούτε πρόχειρες και κυρίως οφείλουν να είναι αντικείμενο σοβαρών και επίπονων επιστημονικών και πολιτικών ζυμώσεων. Απαντήσεις όμως πρέπει να υπάρξουν τόσο σε πολιτικό όσο και σε θεσμικό επίπεδο.

Έτσι, αν θέλουμε (ο πληθυντικός αναφέρεται κυρίως και πρωτίστως στις λεγόμενες φιλοευρωπαϊκές ηγεσίες) να αναζητήσουμε πειστική συνέχεια και εξέλιξη στο αριστούργημα αυτό της πολιτικής στόχευσης που άρχισε να παράγεται το 1957,ώστε να μην εξελιχθεί σε ένα ακόμη απολίθωμα της μακραίωνης Ευρωπαϊκής ιστορίας, τότε νομίζω ότι πρέπει να αναζητηθούν αλλαγές α) σε θεσμικό επίπεδο, όπου είναι προφανές ότι αν πρόκειται το εγχείρημα να γιγαντωθεί και να έχει μέλλον τότε πρέπει τα κράτη-μέλη να στραφούν σε δύο κατευθύνσεις: Να αναβαθμίσουν ριζικά τον ρόλο του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (οι έως τώρα αναβαθμίσεις είναι δειλές και απρόσφορες) ώστε να προκύψει η αναγκαία δημοκρατική νομιμοποίηση των Ευρωπαϊκών λαών σε κεντρικό επίπεδο, κάτι που θα αμβλύνει τις αντιθέσεις που παράγουν οι εθνικιστικές φωνές. Επίσης, να ελαχιστοποιηθεί έως και μηδενιστεί σε βάθος χρόνου ο ρόλος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (που δεν είναι τίποτε άλλο παρά η μακρά χειρ των εθνικών κυβερνήσεων που κρατάει για τον εαυτό του τον τελικό λόγο στην λήψη αποφάσεων), με αντίστοιχη απόλυτη αναβάθμιση του ρόλου της Commission, ώστε η τελευταία να αναδειχθεί σε πραγματική Ευρωπαϊκή κυβέρνηση με πλήρεις αρμοδιότητες.

β) Επειδή εξάλλου είναι προφανές ότι η θεσμική ολοκλήρωση δεν μπορεί να έχει έννοια υπό το παρόν ελλιπές οικονομικό – φορολογικό μοντέλο, καθίσταται αναγκαία η ολοκλήρωση του προηγούμενου με πολιτικές όπως η πλήρης γενίκευση του κοινού νομίσματος, η κοινή φορολογική πολιτική και αναμφίβολα η αμοιβαιότητα του χρέους και (σε άλλη κατεύθυνση) η κοινή εξωτερική πολιτική και πολιτική άμυνας!

Τέλος, ίσως και σημαντικότερο,- αλλά εκτός πλαισίου του παρόντος- είναι νομίζω αναγκαίος και απαραίτητος όρος, το όλο οικοδόμημα να περιχαρακωθεί γύρω από τα όρια που προσδιορίζουν έντονα και χαρακτηριστικά την ενιαία έκφραση των αρχών του ευρωπαϊκού πολιτισμού, έξω από πειρασμούς περαιτέρω επέκτασης σε χώρες ξένες με αυτά. Η οικονομική και πολιτική ένωση οφείλει να στηριχθεί στη βάση της πολιτιστικής της καταγωγής. Η Ευρώπη είναι πάνω απ΄όλα η κληρονόμος της σοφίας του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, των αρχών του κράτους δικαίου του Ρωμαικού συστήματος και των ιδανικών του χριστιανισμού (υπό την απόλυτα ανεξίθρησκη εκδοχή του) και του Διαφωτισμού!

Τα παραπάνω είναι μια απλή, συνοπτική πρόταση. Μπορεί άτεχνη, μπορεί ουτοπική, μπορεί ίσως και προβληματική. Προφανώς θα υπάρχουν πληρέστερες, εξυπνότερες, και πλήρως επεξεργασμένες προτάσεις. Εκείνο που δεν μπορεί να γίνει ανεκτό είναι η συνέχιση της ατονίας, της αμεριμνησίας και της έλλειψης ευδιάκριτου στόχου. Αυτά είναι βέβαιο ότι όχι μόνο δεν πρόκειται ποτέ να εμπνεύσουν τους ευρωπαϊκούς λαούς, αλλά θα οδηγήσουν σε συρρίκνωση και κατάρρευση της ιδέας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης με ό,τι αυτό συνεπάγεται !

Διονύσης Σκαλτσάς
Δικηγόρος, LL.M University of London