Στην ουσία, η ιταλική ενοποίηση δεν κατάφερε να γίνει πραγματική ενοποίηση. Η Ιταλία, όπως και η Γερμανία κατά τον 18^ο και 19^ο αιώνα, αποτελούσε ενιαίο μεν έθνος, διάσπαρτο όμως σε πολλά κρατίδια (Βασίλεια στην περίπτωση της Ιταλίας). Μέχρι τότε, οι Ιταλοί δένονταν μεταξύ τους με ισχυρούς γλωσσικούς και πολιτισμικούς δεσμούς, οικονομικά όμως δεν αποτελούσαν ενιαία οντότητα. Ο Βορράς είχε εντελώς διαφορετική ανάπτυξη σε σχέση με το Νότο. ΤοRissorgimento των δεκαετιών 1850-1860 αποτέλεσε τη θρυαλλίδα για την ενοποίηση του ιταλικού Έθνους, κάτω από ένα Βασιλέα και υπό το όραμα της παν-ιταλικής δημοκρατίας. Το όραμα των Garibaldi, Mazzini και άλλων να ενοποιήσουν το έθνος, να διαχυθεί ο πλούτος του Βορρά και προς το Νότο και να καταστεί ο συνολικός πληθυσμός ομοιογενής (οικονομικά και πολιτισμικά), τελικά μετατράπηκε σε μια Ιταλία 2 ταχυτήτων, του πλούσιου Βορρά (που παρέμεινε πλούσιος) και του φτωχού Νότου (που παραμένει φτωχός μέχρι σήμερα). Ενός Βορρά που απεχθάνεται το Νότο, και τούτο φαίνεται και στα μέχρι πρότινος ποσοστά της Λέγκας του Βορρά, αλλά και ενός Νότου που, όπως διαμαρτύρονται τουλάχιστον οι κάτοικοί του, έχει παραμεληθεί από την πολιτική τάξη της Ρώμης και συνεχώς έπεται του Βορρά ως προς τις υποδομές, τη βιομηχανία, την ανάπτυξη.  

Πουθενά η διαφοροποίηση μεταξύ δύο πλευρών του ίδιου λαού δεν δίνεται πιο ανάγλυφα όσο στο «Il Gattopardo», το μνημειώδες βιβλίο του Giuseppe Tomasi di Lampedusa. Στο βιβλίο αυτό, που γυρίστηκε και ταινία το 1963 από τον Luchino Visconti, περιγράφεται με εντυπωσιακή διορατικότητα η αγωνία του Πρίγκιπα Salina της Σικελίας να μη χάσει τα προνόμιά του, αυτός και η τάξη του. Ο Πρίγκιπας, με αφορμή την έλευση στη Σικελία των 1000 ερυθροχιτώνων τουGaribaldi το 1860, που αποβιβάστηκαν με σκοπό να ανατρέψουν το «Βασίλειο των Δύο Σικελιών», διαισθάνεται την επικείμενη πτώση της παλαιάς τάξης πραγμάτων που θα έφερνε η ιταλική ενοποίηση και, ανήμπορος να το αποσοβήσει, προσπαθεί να πείσει τους συντοπίτες του αριστοκράτες να αλλάξουν οι ίδιοι, ώστε τα πράγματα να παραμείνουν ίδια («if we do not wantthings to change, we must change»)… Λεπτή ιταλική διακωμώδηση, στο απόγειό της!

Από τα λόγια αυτά του Πρίγκιπα Salina μέχρι σήμερα, η Ιταλία προχώρησε στην ενοποίηση, η αριστοκρατική της τάξη καταστράφηκε, αντικαταστάθηκε όμως από μια μεγάλη αστική τάξη που ολοένα και αναπτυσσόταν, έφτασε δε μέχρι και πρόσφατα να κατέχει την αξιοζήλευτη θέση της 4^ης μεγαλύτερης οικονομίας παγκοσμίως! Η Ιταλία όμως στηρίχθηκε σε σοβαρά κονδύλια της Ευρώπης, στον εύκολο δανεισμό (και αυτή) της δεκαετίας 2000-2009 και αναπτύχθηκε με δύο οικονομικά διακριτές συνιστώσες: τον πλούσιο Βορρά και το φτωχό Νότο. Αποτέλεσμα αυτού είναι σήμερα η χώρα να έχει ένα χρέος από τα μεγαλύτερα στην Ευρωζώνη, στη χώρα να έχει ριζώσει ένα κίνημα – η Λέγκα του Βορρά – με αίτημα την απόσχιση του Βορρά από το Νότο, ενώ ο μισός πληθυσμός της εμφορείται, δικαιολογημένα, από αντι-ευρωπαϊκά αισθήματα.

1. Κάτι ανάλογο με την ιταλική ενοποίηση, σε πανευρωπαϊκή κλίμακα, επιχειρεί από το 1957 και η Ευρώπη.

Η ανακοίνωση των πρόσφατων ευρωπαϊκών αποτελεσμάτων δεν θα μπορούσε να ηχήσει πιο σοβαρά τα δημοκρατικά ανακλαστικά των ευρωπαϊκών λαών ότι κάτι δεν πάει καλά στο projectΕυρώπη. Μια μέρα μετά την ανακοίνωση των αποτελεσμάτων για την Ευρωπαϊκή Βουλή, ο Γάλλος Πρόεδρος δήλωσε: «Το project Europe έχει καταντήσει απόμακρο και ακατάληπτο».

Το απόμακρο και ακατάληπτο αυτό κάνει την μεν Ευρώπη να γλυστρά σε περισσότερες της μιας ταχυτήτων, τους δε Ευρωπαίους να δείχνουν την αδιαφορία τους (αποχή από τις εκλογές της τάξεως του 50%) ή και τη δυσφορία και αντίδρασή τους (αντι-ευρωπαϊκά και φασιστικά κόμματα εξέλεξαν προχθές πάνω από 100 ευρωβουλευτές, σε σύνολο 751 εδρών). Αυτό αποτυπώνεται στα ποσοστά που ευρω-σκεπτικιστικές, αντι-ευρωπαϊκές ή και φασιστικές, δυνάμεις έλαβαν στις πρόσφατες ευρωεκλογές. Δυνάμεις που ήδη μπορούν να μετρηθούν στο 1/5 ή και 1/4 των εδρών της Ευρωβουλής. Και – αλήθεια – πώς πρέπει να δει κανείς εκείνο το 60% της αποχής από τις ευρωεκλογές;

Αν συγκρίνουμε όμως τις πρόσφατες ευρωπαϊκές εξελίξεις με τα όσα παρατίθενται πιο πάνω να συμβαίνουν στη γειτονική μας Ιταλία, η Ευρώπη δεν είναι καν ένας λαός, διαιρεμένος σε δυο υποσύνολα, πολιτισμικά και οικονομικά απλώς διαφορετικά μεταξύ τους. Η Ευρώπη, και εδώ το πείραμα γίνεται πιο δύσκολο, αποτελείται από ένα συνονθύλευμα λαών, διαφορετικών στην ολότητά τους. Δεν σημαίνει ότι ο κάθε λαός ασπάζεται τα ίδια ιδανικά. Και πάντως όχι πάντοτε. Ασφαλώς, ιδανικά όπως η δημοκρατία, η ελευθερία, ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η ανεξιθρησκία, η ανοχή, τα εργατικά δικαιώματα κ.ά. που περιλαμβάνονται σε όλα τα ευρωπαϊκά Συντάγματα, διαφοροποιούν την Ευρώπη σε σχέση με άλλες ηπείρους και την κάνουν μοναδική. Αποτελούν πλέον κοινό ευρωπαϊκό τόπο και ως ιδέες και ιδανικά διαμοιράζονται ισομερώς μεταξύ των Ευρωπαίων.

Η όποια Ευρώπη οραματίστηκαν οι Προπάτορές της, δεν βασίζεται στη λογική των ΗΠΑ, όπου η ενσωμάτωση όλων σε μια κυρίαρχη ιδεολογία και γλώσσα αποτελεί προϋπόθεση τού να είναι κανείς Αμερικανός (θεωρία του «melting pot»). Αντίθετα, η Ευρώπη στηρίζεται στη διαφορετικότητα. Ακριβώς όμως αυτή η διαφορετικότητα δεν μπορεί να ισχύει παντού και πάντοτε, και κυρίως δεν μπορεί να περιμένουμε να ισχύει σε καιρούς οικονομικής αστάθειας ή και κρίσης. Εν μέσω τόσων διαφορετικών λαών, ένας ελάχιστος κοινός παρανομαστής θα πρέπει πάντοτε να υπάρχει. Αυτός ενώνει, αντί να χωρίζει. Ελλείποντος δε αυτού, είναι αναπόδραστο να ισχυροποιούνται φυγόκεντρες και τελικά διαλυτικές τάσεις. Ας μην ξεχνάμε: την Ευρώπη την κυνηγούν δαίμονες. Και οι δαίμονες αυτοί κάθε φορά βγαίνουν όταν υπάρχει λόγος. Ιστορικά έχει αποδειχθεί ότι η Ευρώπη βάφεται με αίμα κάθε φορά που υπάρχει οικονομική ανέχεια.

Ποιος λοιπόν θα μπορούσε να είναι ο ελάχιστος κοινός παρανομαστής που θα ενώνει τους διαφορετικούς Ευρωπαϊκούς λαούς, ιδίως σε χαλεπούς καιρούς όπως τώρα; Διότι από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά η Ευρώπη δεν έχει γνωρίσει εποχές όπως η σημερινή. Για του λόγου το αληθές, εάν δει κανείς την καμπύλη του ΑΕΠ όλων των ευρωπαϊκών κρατών, θα διαπιστώσει μια συνεχή άνοδο από τη δεκαετία του 1950 και μετά, μέχρι και το 2009, με μικρές μόνο ανάπαυλες. Από το 2009 μέχρι και σήμερα, η καμπύλη πέφτει κατακόρυφα. Μόνο πρόσφατα δείχνει να σταθεροποιείται στα χαμηλά. Και εάν δει παράλληλα, από τη δεκαετία του 1950 μέχρι το 2009, το βαθμό συνοχής των λαών πίσω από το ευρωπαϊκό όραμα, θα διαπιστώσει ότι η καμπύλη ανέβαινε συνεχώς. Από το 2009 μέχρι και τις πρόσφατες ευρωεκλογές, η καμπύλη αυτή πέφτει κατακόρυφα. Απόδειξη τούτου είναι και η σημερινή σύνθεση της Ευρωβουλής.

Ας μην εθελοτυφλούμε. Ας δούμε ξεκάθαρα τα πρόσφατα αποτελέσματα. Τί δηλώνουν; Ότι η ξενοφοβία, ο ρατσισμός, η αποξένωση, η οργή για τα πεπραγμένα των πολιτικών τάξεων και η τάση για αύξηση των ποσοστών είτε των ευρω-σκεπτικιστικών δυνάμεων είτε και των αντι-ευρωπαϊκών παρατάξεων στο ευρωκοινοβούλιο, έχει ήδη εγκατασταθεί για τα καλά στη συνείδηση πολλών Ευρωπαίων. Ο φόβος είναι διττός: να μην μολυνθούν περισσότεροι από τέτοιες ιδέες, και να μην φθάσουμε να δούμε, ανήμποροι σαν τον Πρίγκιπα Fabrizzio, τα όσα πετύχαμε μέχρι σήμερα ως Ευρώπη, να ξηλώνονται κάποια στιγμή.

Σε καιρούς οικονομικής ανέχειας η Ευρώπη, δυστυχώς, έχει αποδείξει ότι δεν επιμένει σε δημοκρατικές λύσεις. Αντίθετα. Καθίσταται σαφές ότι το κύριο αίτιο για την πολιτική κατάσταση όπως διαμορφώνεται στην Ευρώπη είναι η οικονομική καχεξία, που έχει ήδη μολύνει ένα μεγάλο αριθμό πολιτών μεταξύ μας.

1. Τί πρέπει να γίνει;

1. Κατά τη γνώμη μου, είναι επιτακτικό να ανατραπεί το γρηγορότερο, και πάντως όχι πέραν του 2015, η σημερινή (ειδωλο)λατρία της λιτότητας.

Ø  Η όποια πρόοδος στους τομείς που καταγράφονται παρακάτω δεν θα συμβεί – και εάν συμβεί θα παρασύρει όλο το ευρωπαϊκό οικοδόμημα πολύ γρήγορα – εάν δεν υπάρξει πρώτα η τραπεζική ενοποίηση, με την έκδοση από την ΕΚΤ είτε ευρω-ομολόγου είτε άλλου μηχανισμού που μπορεί να επινοηθεί, ώστε να επιλυθεί το ζήτημα του χρέους των χωρών της Ευρω-ζώνης.

Ø  Καμία θεσμική μεταρρύθμιση δεν μπορεί να περάσει, όπως αναφέρονται παρακάτω, εάν δεν υπάρξει πρόβλεψη για ομοσπονδιακού τύπου κατανομή των πλεονασμάτων των προϋπολογισμών, σε αντιστάθμισμα της εκχώρησης της δημοσιονομικής κυριαρχίας των κρατών/μελών στις ευρωπαϊκές δομές.

Σε αυτό το σημείο βλέπει κανείς καθαρά το πόσο καθοριστικός είναι ο ρόλος της Γερμανίας και της ΕΚΤ. Ο ρόλος της ΕΚΤ είναι περισσότερο κρίσιμος από ποτέ στην ιστορία της Ευρώπης, αυτό πρέπει να γίνει συνείδηση όσο το δυνατόν ταχύτερα. Η ΕΚΤ είναι ο μοχλός της ανάπτυξης, αυτή είναι που μπορεί με απλές κινήσεις να ανατάξει σε πρώτη φάση την περιδίνηση στην οποία έχει περάσει η Ευρώπη, με πρώτο το Νότο της, αλλά βλέπουμε στη σειρά και τη Γαλλία, εκτός της Ιταλίας που ήδη νοιώθει την ύφεση όπως την αισθανόμασταν εμείς το 2011-2012. Αν καθυστερήσουμε να μπούμε στην ανάπτυξη, όχι μόνο ως Ελλάδα αλλά ως ενιαίο ευρωπαϊκό σύνολο, οι αντι-ευρωπαϊκές τάσεις θα γιγαντωθούν, με ότι αυτό συνεπάγεται.

1. Αμέσως μετά, περισσότερη Ευρώπη. Και ταχύτερα.

Περισσότερη Ευρώπη θεσμικά, περισσότερη Ευρώπη δημοσιονομικά, περισσότερη Ευρώπη αμυντικά, περισσότερη Ευρώπη από πλευράς ενιαίας εξωτερικής πολιτικής.

Η ήπειρός μας έχει ήδη κάνει τα βήματα εκείνα που είναι βέβαιο ότι οδηγούν στην ενοποίησή της. Τα βήματα αυτά έχουν γίνει με επιτυχία σε πολλούς τομείς. Μένουν όμως 3 ακόμα πυλώνες ενοποίησης για να ολοκληρωθεί πραγματικά:

Ø  Δημοσιονομική ενοποίηση: Ήδη το Maastricht έχει προβλέψει την ήμισυ της οικονομικής ενοποίησης, δηλ. τη νομισματική ενοποίηση. Το γεγονός ότι η δημοσιονομική ενοποίηση, το 2^ο ήμισυ της οικονομικής ολοκλήρωσης, αφέθηκε για αργότερα, αποτελεί τη λυδία λίθο των σημερινών προβλημάτων της Ευρώπης. Σήμερα όμως, εκεί ακριβώς έγκειται το πρόβλημα: Οι λαοί, και οι πολιτικοί τους, αρνούνται να συμφωνήσουν στην εκχώρηση της δημοσιονομικής πολιτικής σε ευρωπαϊκές δομές. Αλλά, όπως φαίνεται, το αντιστάθμισμα της εκχώρησης αυτής θα είναι η διανομή των πλεονασμάτων των πλεονασματικών χωρών και η εξ αυτής κάλυψη των χρεών των υπερχρεωμένων χωρών της Ευρωζώνης. Αν, ως Ευρωπαίοι, δεν θέλουμε να ξαναδούμε τους δαίμονές μας και πάλι μπροστά μας, τότε και το 2^ο αυτό βήμα πρέπει να γίνει, και μάλιστα μέσα στο 2015-16.

Θα γίνει η οικονομική ενοποίηση μόνο για την Ευρωζώνη ή θα αφορά σε όλες τις χώρες της ΕΕ; Θα γίνει σταδιακά, ξεκινώντας από τα κ/μ της Ευρωζώνης; Θα αποφασιστεί με Συνθήκη; Θα κληθούν τα εθνικά Κοινοβούλια να ενσωματώσουν τη Συνθήκη σε νόμο;

Με τη σημερινή αποτύπωση της θέλησης των λαών στο Ευρωκοινοβούλιο, φαντάζει απίθανο να οδηγηθούν τα κ/μ της ΕΕ, είτε όσα έχουν ήδη προσχωρήσει στο Ευρώ είτε όλα, σε μια εκχώρηση της δημοσιονομικής τους κυριαρχίας, χωρίς ανταλλάγματα.  

Εδώ αναφύεται το πρόβλημα της Βρετανίας, μιας μεγάλης χώρας που δεν υιοθέτησε ποτέ το ευρώ. Τα αποτελέσματα του δημοψηφίσματος της Σκωτίας του προσεχούς Σεπτεμβρίου, εφόσον οι Σκωτσέζοι επιλέξουν την απόσχισή τους από το Ηνωμένο Βασίλειο, μπορεί να οδηγήσουν τη Βρετανία σε αναζήτηση ειδικής σχέσης με την Ευρώπη. Οι λοιπές χώρες που δεν έχουν ακόμα ενταχθεί στο ευρώ δεν προβλέπεται να ακολουθήσουν το παράδειγμα της Βρετανίας. Αυτές, κατά πάσα πιθανότητα, θα προσχωρήσουν στις ευρωπαϊκές δομές.

Τα ανταλλάγματα που προαναφέρονται δεν μπορεί να είναι άλλα από την εξαφάνιση του χρέους, μιας προοπτικής που μόνο η Γερμανία μπορεί να αναζητήσει στη σημερινή κατάσταση.

Ø  Αμυντική ενοποίηση: η ενοποίηση αυτή είναι εξαιρετικά πολύπλοκη, αφορά μόνο τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις (Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία, Ισπανία). Πρέπει να λεχθεί ότι τα βήματα προς την κατεύθυνση αυτή έχουν γίνει: Οι περισσότερες ευρωπαϊκές αμυντικές βιομηχανίες, με εξαίρεση τη βρετανική BAE Systems, έχουν ενταχθεί σε μια ενιαία ευρωπαϊκή αμυντική βιομηχανία, την Airbus (πρώην EADS). Η Airbus αποτελεί μια ενιαία (μεταξύ Γαλλίας, Γερμανίας, Ισπανίας) ευρωπαϊκή βιομηχανία, που ξεκίνησε να ενοποιείται στη δεκαετία του 1990. Μένει να δούμε τις εξελίξεις με τη Βρετανία, ιδίως μετά το δημοψήφισμα της Σκωτίας.

Ø  Το τελευταίο στάδιο πριν την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είναι η ενοποίηση στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής: Δεν είναι τυχαίο που, σοφά, οι Προπάτορες έθεσαν τον πυλώνα αυτόν ως τον τελευταίο. Γιατί είναι και ο περισσότερο δύσκολος. Η ευρωπαϊκή ενοποίηση και στον τομέα αυτόν θα αλλάξει τα εθνικά κράτη, έτσι όπως τα γνωρίζουμε σήμερα. Ήδη σήμερα λειτουργεί η Ευρωπαϊκή Διπλωματική Υπηρεσία, με στελέχη από όλα τα κράτη-μέλη της ΕΕ. Στο τέλος της διαδικασίας προβλέπεται η κατάργηση/συγχώνευση των εθνικών Διπλωματικών υπηρεσιών και η αντικατάστασή τους από μια ενιαία.  

1. Για να υπάρξει όμως πρόοδος ως προς την ολοκλήρωση της ευρωπαϊκής ενοποίησης, τα οποιαδήποτε βήματα προς αυτή την κατεύθυνση δεν θα είναι συνετά, εάν δεν προχωρήσει παράλληλα και η θεσμική ενοποίηση της ηπείρου μας. Δεν θα πρέπει να αφεθούν τα θεσμικά βήματα για αργότερα. Η θεσμική ενοποίηση θα πρέπει να έχει ολοκληρωθεί στη διάρκεια της θητείας του σημερινού Ευρωκοινοβουλίου.

Η Ευρώπη ήδη αποτελεί σύστημα, σύστημα ισχυρό και εν δυνάμει παγκόσμιος πόλος. Το πρόβλημά της βέβαια είναι η έλλειψη ισχυρής κεφαλής. Αυτή πρέπει να ισχυροποιηθεί. Η θεσμική διαμόρφωση της Ευρωπαϊκής ηγεσίας (θα υπάρχει Πρόεδρος; θα είναι ένας ή οι αποφάσεις θα λαμβάνονται συλλογικά; θα ακολουθηθεί το αμερικανικό μοντέλο; ποια θα είναι η διάκριση των εξουσιών μέσα στο νέο ευρωπαϊκό πλαίσιο; θα δοθεί η απαραίτητη δύναμη στο Ευρωκοινοβούλιο να ελέγχει την ευρωπαϊκή εκτελεστική εξουσία; θα υπάρχει Γερουσία που θα ελέγχει το Ευρωκοινοβούλιο;) είναι το ζητούμενο. Εάν η Ευρώπη θέλει να επιβιώσει, και μάλιστα χωρίς πισωγυρίσματα και κραδασμούς, θα πρέπει στην πενταετία που έρχεται να βαδίσει όσο πιο αποφασιστικά μπορεί.

Αν καθυστερήσουμε, οι σημερινές ευρω-σκεπτικιστικές ή και αντιδημοκρατικές τάσεις θα έχουν αυξηθεί επικίνδυνα. Με τις ίδιες όπως σήμερα συνθήκες να επικρατούν και το 2020, είναι αμφίβολο εάν στο επόμενο Ευρωκοινοβούλιο οι φιλο-ευρωπαϊκές δυνάμεις θα έχουν τη δύναμη να ολοκληρώσουν την πορεία.