Στην έκθεση, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσιάζει την αξιολόγηση και τη γνώμη της σχετικά με τις κυριότερες εξελίξεις στον τομέα του κράτους δικαίου στις χώρες της ΕΕ. Η έκθεση διαρθρώνεται γύρω από τους εξής τέσσερις θεματικούς τομείς: συστήματα απονομής δικαιοσύνης, πλαίσιο για την καταπολέμηση της διαφθοράς, πολυφωνία και ελευθερία των μέσων επικοινωνίας και άλλα θεσμικά ζητήματα, σχετικά με το σύστημα ελέγχων και ισορροπιών. Δεδομένου ότι δεν είναι νομικά δεσμευτική, είναι αναγκαία η καλόπιστη συνεργασία των κρατών μελών. Από το 2022, περιλαμβάνει συστάσεις προς αυτά, τον βαθμό υλοποίησης των οποίων στη συνέχεια παρακολουθεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
«Το κράτος δικαίου αποτελεί μία από τις αρχές που βρίσκονται στον πυρήνα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η δε αυστηρή τήρησή του είναι άκρως σημαντική. Εντούτοις, ερευνητές, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και διεθνείς οργανισμοί αναφέρουν οπισθοδρόμηση στον τομέα του κράτους δικαίου, καθώς και συστηματικές παραβιάσεις σε ορισμένα κράτη μέλη, με αποτέλεσμα η ΕΕ να αντιδρά ενισχύοντας τους ελέγχους της», σημειώνει η Laima Liucija Andrikienė, μέλος του ΕΕΣ και αρμόδια για την επισκόπηση.
«Ως ο εξωτερικός ελεγκτής της ΕΕ, διαπιστώνουμε ότι, από το 2022 μέχρι το 2023, μόλις το ένα δέκατο των συστάσεων που διατυπώθηκαν στην έκθεση για το κράτος δικαίου υλοποιήθηκε πλήρως και λίγο περισσότερες από τις μισές υλοποιήθηκαν τουλάχιστον εν μέρει· όμως για περισσότερο από το ένα τρίτο των συστάσεων δεν υπήρξε καμία πρόοδος».
Το ΕΕΣ σημειώνει, ακόμη, ότι για την υλοποίηση ορισμένων συστάσεων απαιτούνται ενδεχομένως συντονισμένες και συστηματικές προσπάθειες για αρκετά χρόνια, και αναγνωρίζει τον αποφασιστικό ρόλο των κρατών μελών. Η έκθεση δημοσιεύεται ετησίως και παρέχει ενημερωμένες πληροφορίες σχετικά με τις εξελίξεις που σημειώθηκαν το προηγούμενο έτος. Ωστόσο, το ΕΕΣ επισημαίνει ότι η επικείμενη πέμπτη έκδοσή της παρέχει την ευκαιρία αποτύπωσης ευρύτερων πολυετών τάσεων στο τοπίο του κράτους δικαίου.
Εντοπίζει επίσης δυνατότητες βελτίωσης της διαδρομής τεκμηρίωσης της διαδικασίας αξιολόγησης, ώστε να αποσαφηνιστεί ο τρόπος με τον οποίο η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφασίζει με ποια ζητήματα θα ασχοληθεί, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο αξιολογεί τη σοβαρότητά τους. Επιπλέον, η ορολογία που χρησιμοποιείται στην έκθεση για τον χαρακτηρισμό των ζητημάτων του κράτους δικαίου διαφέρει από τη χρησιμοποιούμενη σε άλλα ενωσιακά εργαλεία στον ίδιο τομέα. Λόγου χάριν, η αναφορά σε «σοβαρή ανησυχία» στην έκθεση δεν ισοδυναμεί με «σοβαρή και διαρκή παραβίαση των αξιών», βάσει της διαδικασίας του άρθρου 7 της ΣΕΕ, ούτε με «παραβίαση των αρχών του κράτους δικαίου» βάσει του κανονισμού για την αιρεσιμότητα.
Τέλος, το ΕΕΣ επισημαίνει το περιθώριο ενίσχυσης της διαφάνειας της μεθοδολογίας που χρησιμοποιεί η Επιτροπή για την κατάρτιση της έκθεσης. Μολονότι μέρος αυτής της μεθοδολογίας είναι δημόσια διαθέσιμο, υπάρχουν περιθώρια περαιτέρω ανάπτυξης και γνωστοποίησής της, προκειμένου τα ενδιαφερόμενα μέρη να κατανοήσουν καλύτερα την προσέγγιση που διέπει την αξιολόγηση.
