Ο λόγος για τον Ιωάννη Αντωνιάδη, ο οποίος μετανάστευσε πάμφτωχος στην Αίγυπτο το 1833, σε ηλικία μόλις 15 ετών. Εκεί αρχικά εργάστηκε ως λιμενεργάτης και έπειτα ως μικροέμπορος. Μέσα σε δέκα χρόνια είχε καταφέρει ν’ αποκτήσει μια μικρή περιουσία και να ξεκινήσει το κοινωφελές του έργο. Ήδη από το 1843 το όνομά του αναφέρεται ανάμεσα στους δωρητές του σχολείου και του νοσοκομείου της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας.

Πριν ακόμη γεννηθεί ο Ιωάννης Αντωνιάδης –στα τέλη του 18ου αιώνα– αναφέρεται ότι ο υποτελής στο Σουλτάνο Μεχμέτ Αλή Πασάς, ο οποίος καταγόταν από την Καβάλα, έγινε θανάσιμος εχθρός της Τουρκικής Αυτοκρατορίας. Εκδιώχθηκε από τον Σουλτάνο και κατέφυγε προσωρινά στο νησί της Λήμνου. Εκεί βρήκε καταφύγιο στο σπίτι ενός φτωχού χωρικού, του Αντωνίου Αντωνιάδη, πατέρα του Ιωάννη. Ο Αντώνιος Αντωνιάδης έκρυψε τον πασά στο χωριό Κάσπακας, βόρεια της Μύρινας, και στη συνέχεια τον φυγάδευσε στη Σμύρνη, απ’ όπου εκείνος διέφυγε στην Αίγυπτο. Αργότερα ο ίδιος (ο Μοχάμετ Άλι), κατάφερε να αποσπάσει την Αίγυπτο από την κυριαρχία της τουρκικής αυτοκρατορίας και το 1805 να καταλάβει το αξίωμα του Βαλή (αντιβασιλέα) της Αιγύπτου. Ο νέος ηγεμόνας της Αιγύπτου, Μεχμέτ Αλή, ο οποίος παλαιότερα είχε ευεργετηθεί από τον Αντώνιο Αντωνιάδη, θέλησε να ανταποδώσει στον υιό Αντωνιάδη που μετανάστευσε στην Αίγυπτο και τον υποστήριξε σθεναρά στα πρώτα του βήματα. Με την εύνοια του Μεχμέτ Αλή ο Ιωάννης Αντωνιάδης κατάφερε να γίνει επιφανές δημόσιο πρόσωπο στην Αίγυπτο και να μεγαλουργήσει.

Η επιχειρηματική ανέλιξη του sir Τζον Αντωνιάδη υπήρξε εκπληκτική. Ασχολήθηκε κατά βάση με το εμπόριο και τις ναυτικές μεταφορές. Πρακτόρευσε μια εταιρεία ατμόπλοιων που εκτελούσε τη διαδρομή Σμύρνη-Αλεξανδρούπολη με ενδιάμεσο σταθμό τη Λήμνο. Τα κέρδη του τα επένδυε συνεχώς στον τραπεζικό κλάδο, κυρίως στο Παρίσι και το Λονδίνο. Με τις γνώσεις που αποκόμισε από εκεί, αποφάσισε το 1872 να ιδρύσει μαζί με άλλους κεφαλαιούχους την Τράπεζα Αλεξάνδρειας, που έμεινε γνωστή ως Τράπεζα Αντωνιάδη εφόσον ήταν ο μεγαλομέτοχος. Η δυναμική της συγκεκριμένης τράπεζας υπήρξε τόσο μεγάλη καθώς έφθασε στο σημείο να δανειοδοτεί τον ίδιο τον αιγύπτιο ηγεμόνα, ύστερα από τη χρεοκοπία του αιγυπτιακού κράτους, το 1879.

Υπήρξε πρωτοπόρος της Κεντρικής Επιτροπής Λημνίων στην Αίγυπτο, που όμως διαλύθηκε τον Απρίλιο του 1887 και στη θέση της ιδρύθηκε η Λημνιακή Αδελφότητα Αλεξάνδρειας με ισόβιο πρόεδρό της τον ίδιο ώς το 1895. Το 1888 η Λημνιακή Αδελφότητα αριθμούσε περί τα 450 μέλη σε 20 πόλεις της Αιγύπτου ενώ από τα σημαντικότερα έργα της ήταν η συγκέντρωση μεγάλου κεφαλαίου, το οποίο αφού επενδυόταν σε χρεόγραφα που απέδιδαν τόκους, αυτοί αποδίδονταν στα σχολεία του νησιού.

Σε κάποιο από τα ταξίδια του, ενώ βρισκόταν ανοικτά του ακρωτηρίου Πύργος της Ίμβρου, ο Αντωνιάδης κινδύνευσε με ναυάγιο. Έτσι έκανε τάμα στην Αγία Άννα, ότι αν σωθεί, θα της κτίσει ένα εκκλησάκι. Πράγματι, το 1860 έχτισε το μεγάλο ξωκλήσι της Αγίας Άννας στο παραπάνω ακρωτήριο με την επιγραφή: «ΟΥΤΟΣ Ο ΝΑΟΣ ΕΠ’ ΟΝΟΜΑΤΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΑΝΝΗΣ ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΘΕΜΕΛΙΩΝ ΔΙ’ ΙΔΙΑΣ ΔΑΠΑΝΗΣ ΤΟΥ Κ.Κ. ΙΩ. ΑΝΤΩΝΙΑΔΟΥ ΛΗΜΝΙΟΥ. 1860 ΔΕΚ. 10». Δυστυχώς το εκκλησάκι αυτό δεν σώζεται: καταστράφηκε από τους Τούρκους. Το 2003 κτίστηκε ξανά το ξωκλήσι της Αγίας Άννας στο χωριό Πλάκα της Λήμνου, ακριβώς απέναντι από αυτό που έφτιαξε κάποτε ο λημνιός μεγαλέμπορος. Το νέο εκκλησάκι θεμελίωσε ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος.

Προς τιμήν του Αντωνιάδη το Ελληνικό Σχολείο Κάστρου Λήμνου είχε ονομαστεί «Αντωνιάδειος Σχολή», καθότι από το 1881 ώς το θάνατό του το συντηρούσε με δικά του έξοδα. Στις 11 Μαΐου του 1884 υποσχέθηκε ότι «προθύμως και μετά πατρικής όντως στοργής θα συνεχίσει διά μίαν ακόμη τριετία την εξ ιδίων συντήρησιν της Ελληνικής Σχολής υπό την αποκλειστικήν του μέριμναν ή του Επόπτου τον οποίον θα ορίση». Από το σχολικό έτος 1885-1886 το Ελληνικό Σχολείο αναβαθμίστηκε και μετατράπηκε σε Σχολαρχείο (πλέον αντιστοιχούσε και στις πρώτες τάξεις του σημερινού γυμνασίου) και αφού εξακολουθούσε να το χρηματοδοτεί ο Αντωνιάδης, το αποκαλούσαν «Αντωνιάδειο Σχολαρχείο». Τον Μάιο του 1887, λόγω άστοχων ενεργειών των Λημνίων, ο Τζον Αντωνιάδης ειδοποίησε τον σύζυγο της ανιψιάς του, Ι. Λαμπίρη, που διέμενε στο αρχοντικό του στο νησί, ότι παύει να το χρηματοδοτεί. Τελικά, μετά τη συγγνώμη των Λημνίων ανέλαβε εκ νέου τη χρηματοδότηση της Σχολής. Αξίζει να σημειωθεί ότι μετά τον θάνατο του Αντωνιάδη η Σχολή δεν επαναλειτούργησε, λόγω εσωτερικών διοικητικών προβλημάτων ενώ ο ρώσος Πρόξενος της Λήμνου διεκδίκησε το κτίριο της Αντωνιαδείου Σχολής, λόγω του γεγονότος ότι ο Τζον Αντωνιάδης διέθετε και τη ρωσική υπηκοότητα. Όμως επειδή η Σχολή ανεγέρθηκε σε χώρο ιδιοκτησίας της Κοινότητας, αυτή είχε και την κυριότητα του κτιρίου.

Από τις πολλές ευεργεσίες του ξεχωριστή έμεινε η γενναία χορηγία του, με την οποία πραγματοποιήθηκε η έκδοση της «Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους», του Κ. Παπαρρηγόπουλου. Είχε επίσης επανειλημμένα επισκεφτεί και ευεργετήσει το Πατριαρχείο. Το 1888 επηρέασε το Φανάρι προκειμένου να μην εκλεγεί Μητροπολίτης Λήμνου ο Αρχιμανδρίτης Ιερόθεος, διότι ως ανιψιός του Μητροπολίτου Λήμνου Ιωακείμ δεν είχε την καλή μαρτυρία των Λημνίων. Αξίζει να σημειωθεί πως με δικές του χορηγίες ανεγέρθηκε ο μητροπολιτικός ναός της Αγίας Τριάδος στο Κάστρο της Λήμνου και ο ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου στον Κορνό.

Στον ρωμέικο γιαλό της Μύρινας Λήμνου βρίσκεται το Μητροπολιτικό Μέγαρο, άλλοτε εντυπωσιακή κατοικία του πλούσιου Αιγυπτιώτη, το οποίο το 1911 ο γιος του, Αντώνιος, προσέφερε στην Ιερά Μητρόπολη Λήμνου και Αγίου Ευστρατίου. Σήμερα στεγάζει το Εκκλησιαστικό Μουσείο του νησιού, με πολλά σκεύη, εικόνες, άμφια και εκκλησιαστικά κειμήλια. Το αρχοντικό αυτό έμεινε να μαρτυρεί τη δύναμη και τον πλούτο του ξενιτεμένου Λημνιού που μεγαλούργησε στο κοσμοπολίτικο κέντρο της εποχής του, την Αλεξάνδρεια.

Το 1860 έκτισε την εντυπωσιακή έπαυλή του στην Αλεξάνδρεια, η οποία σχεδιάστηκε ως μικρογραφία του ανακτόρου των Βερσαλλιών. Το τεράστιο πάρκο που περιέβαλε την έπαυλη (έκτασης 478 στρεμμάτων) στέγασε τη συλλογή των μαρμάρινων μνημείων ελληνικού στιλ που κατείχε ο sir Αντωνιάδης. Όταν ακόμα ζούσε ο έλληνας sir, στη βίλα γίνονταν εντυπωσιακές δεξιώσεις και πάρτι της κοινωνικής ελίτ της πόλης. Το 1918 ο υιός Αντωνιάδη τα δώρισε όλα στο αιγυπτιακό Δημόσιο, με τον όρο να φέρουν εσαεί το όνομα «Αντωνιάδης». Έκτοτε η βίλα χρησιμοποιήθηκε ως χώρος φιλοξενίας υψηλών επισκεπτών της Αιγύπτου, όπως των βασιλέων του Βελγίου, της Ελλάδας, της Ιταλίας, του σάχη του Ιράν κ.ά., ενώ το 1936 φιλοξένησε την τελετή της υπογραφής της αιγυπτοβρετανικής συμφωνίας. Σήμερα το «Παλάτι Αντωνιάδη» αποτελεί βασικό αξιοθέατο της Αλεξάνδρειας, ενώ ο «Κήπος Αντωνιάδη» είναι ο ζωολογικός και βοτανικός κήπος της πόλης.

Μία από τις τελευταίες ευεργεσίες του ήταν η οικονομική ενίσχυση της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αλεξάνδρειας, το 1895, για τη διενέργεια ανασκαφών και την ίδρυση μουσείου. Για τον λόγο αυτό μία από τις αίθουσες του αρχαιολογικού μουσείου της Αλεξάνδρειας ονομάστηκε “Salle Antoniadis”. Μετά το θάνατο του Ι. Αντωνιάδη, η οικογένεια Αντωνιάδη δώρισε στα σχολεία της Λήμνου πολλά οικόπεδα και κτήματα στο Μούδρο και τη Μύρινα, ενώ έδωσε 6.300 λίρες για την ανέγερση κοινοτικού γηροκομείου στην Αλεξάνδρεια, το οποίο ονομάστηκε «Αντωνιάδειο γηροκομείο».

Ο sir Τζον Αντωνιάδης δεν λησμόνησε ποτέ την ταπεινή του καταγωγή ενώ έκανε έναν επιτυχημένο γάμο με την επίσης Λημνιά, Χαρίκλεια. Συνολικά άφησε 7 απογόνους εκ των οποίων ο Βλαδίμηρος πέθανε παιδί στη Σύρο. Τα υπόλοιπα 6 παιδιά του εγκαταστάθηκαν σε διάφορα μέρη του κόσμου, όπως το Παρίσι, το Λονδίνο και η Βαλτιμόρη των Η.Π.Α.

Του Χρήστου Μπουτάτου*

*Ο κ. Μπουτάτος είναι επιχειρηματίας, Αντιπρόεδρος Δ.Σ. της DMN A.E., κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στο Μάνατζμεντ και στη Στρατηγική Επιχειρήσεων από το LSE. Αρθρογραφεί σε ιστολόγιο της οικονομικής εφημερίδας Voria.gr.

Για τη συγγραφή του παραπάνω άρθρου υπήρξε σημαντική η συμβολή της βιβλιοθήκης Καρατζά της Λήμνου.