«Αντώνιος Μπενάκης»
Η οικογένεια Μπενάκη έλκει την καταγωγή της από τη Μάνη αλλά διασκορπίστηκε μετά τα Ορλωφικά του 1770. Ο Αντώνιος Μπενάκης γεννήθηκε το 1800 στη Χίο και απεβίωσε τον Απρίλιο του 1867 στη Σύρο. Λόγω της αναστάτωσης που επήλθε στη μαρτυρική νήσο κατά την ελληνική επανάσταση του 1821, ο Αντώνιος Μπενάκης μετοίκησε μαζί με άλλους Χιώτες στη Σύρο. Εκεί αναδείχθηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους εμπόρους της εποχής, τους λεγόμενους τότε «Τσοχατζήδες», που κάνανε εμπόριο με την Αγγλία και τη Γαλλία.
«Εμμανουήλ Μπενάκης»
Ο Εμμανουήλ Μπενάκης γεννήθηκε το 1843 στην Ερμούπολη της Σύρου. Αφού έκανε τις πρώτες του σπουδές στην ακμάζουσα πόλη της Ερμούπολης, ο πατέρας του τον έστειλε να σπουδάσει στην Αγγλία. Όμως λόγω οικονομικών δυσχερειών που άρχισε να αντιμετωπίζει ο πατέρας του, αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Ελλάδα.
Δίχως πλέον οικογενειακή περιουσία, αποφάσισε να κατέλθει το 1866 στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου αναζητώντας μια καλύτερη τύχη. Αδιαφορώντας για τα πενιχρά οικονομικά μέσα με τα οποία ήταν εφοδιασμένος ο Εμμανουήλ Μπενάκης όρμησε με σφρίγος στον αγώνα της ζωής και μόχθησε για να δημιουργήσει ένα ευυπόληπτο όνομα. Στη δύση της ζωής του ο ίδιος διηγούνταν «…Πολλές φορές εναυάγησα τελείως και έμεινα χωρίς οβολόν. Δεν έχασα όμως ποτέ το θάρρος μου. Έπαιρνα κουράγιο και ξανάρχιζα. Θυμούμαι πολλές βραδιές που περιπατούσα την νύχτα απένταρος στο Νείλο και οι κροκόδειλοι άγρια γύρω μου φώναζαν. Μου φαίνεται πως συχνά τότε πέρασε από το μυαλό μου η σκέψις πως ο θάνατος θα ήταν σωτήριος για μένα. Αλλά την κατενίκησα αυτήν την σκέψι».
Ο Μπενάκης απασχολήθηκε σε έναν από τους μεγαλύτερους βαμβακεμπορικούς οίκους της Αιγύπτου, τον οποίον διεύθυνε ο Χιώτης μεγαλέμπορος Ιωάννης Κ. Χωρέμης. Ο ίδιος ο Χωρέμης εκτίμησε τα προσόντα και την εργατική ιδιοφυία του Μπενάκη και σύντομα τον κατέστησε διευθυντή του οίκου του. Ο Μπενάκης μέσα σε τέσσερα χρόνια από την κάθοδό του στην Αλεξάνδρεια βρέθηκε επικεφαλής ενός από των μεγαλύτερων εμπορικών οίκων της Αιγύπτου, ο οποίος διέθετε υποκαταστήματα σχεδόν σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Αιγύπτου και της Ινδίας, καθώς και στο Λονδίνο και στο Λίβερπουλ. Το 1870 ο Εμμανουήλ νυμφεύθηκε την Βιργινία Χωρέμη, κόρη του μεγαλοεπιχειρηματία Ιωάννη Χωρέμη, και έτσι προσεταιρίστηκε στον οίκο που απέκτησε τότε τη νέα επωνυμία «Χωρέμη-Μπενάκη».
Το ανθηρό εμπόριο βαμβακιού της εποχής και η έντονη εξαγωγική δραστηριότητα του οίκου οδήγησε σε οικονομική άνθηση και κοινωνική καταξίωση την οικογένεια Μπενάκη-Χωρέμη. Η είσοδος του Εμμανουήλ Μπενάκη στον οίκο είχε αποτέλεσμα την περαιτέρω αύξηση του κύκλου εργασιών τα χρόνια που ακολούθησαν. Ενδεικτικά, από το Σεπτέμβρη του 1899 ως τον Αύγουστο του 1900, σύμφωνα με τους επίσημους στατιστικούς πίνακες εξαχθέντων της Αιγύπτου, ο οίκος Χωρέμη-Μπενάκη εξήγαγε συνολικά 98.784 δέματα βαμβακιού στην Αγγλία, στη Γαλλία, στη Ρωσία, στην Ιταλία, στη Γερμανία, στην Ισπανία, στην Ελβετία, στην Ινδία και στην Ιαπωνία. Πιο συγκεκριμένα όμως, οι περισσότερες εξαγωγές εστιάζονταν κυρίως προς την Αγγλία. Όταν στις αρχές του 20ου αιώνα το βαμβάκι αντιπροσώπευε σχεδόν το 80% των ολικών εξαγωγών της Αιγύπτου, ο Μπενάκης κατείχε την πρώτη θέση μεταξύ των εξαγωγέων, ξεπερνώντας κατά πολύ άλλες αγγλικές, γαλλικές και ελβετικές εταιρίες.
«Αγαθοεργίες στην Αίγυπτο»
Ο Εμμανουήλ Μπενάκης ανέκαθεν έτρεφε ενδιαφέρον για τα κοινά. Χρημάτισε πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας Αλεξάνδρειας, δημαρχιακός σύμβουλος Αλεξάνδρειας, ενώ το 1899 ανακηρύχθηκε σε πρόεδρο του διεθνούς κέντρου Μωχάμετ Αλή. Επί των ημερών του η Ελληνική Κοινότητα προικίστηκε με τα μεγαλύτερά της καθιδρύματα. Την 25η Μαρτίου του 1907 ο Μπενάκης και η σύζυγός του θεμελίωσαν το Μπενάκειο Ορφανοτροφείο Αλεξάνδρειας και το προίκισαν με 20.000 αγγλικές λίρες. Με την έναρξη της λειτουργίας του το ευαγές ίδρυμα περιέθαλψε περισσότερα από διακόσια άπορα ορφανά. Επίσης εγκαινίασαν το Μπενάκειο Συσσίτιο Αλεξάνδρειας και το ίδρυμα «Φιλόπτωχος Αδελφότης της Ελληνικής εν Αλεξανδρεία Κοινότητος», στο οποίο η Βιργινία Μπενάκη υπήρξε πρόεδρος.
Προικισμένοι με μεγάλη πατριωτική ψυχή και εμπνεόμενοι από φλογερά εθνικά ιδεώδη, το ζεύγος Μπενάκη αγόρασε το 1910 το μέγαρο Χαροκόπου στο Στροφύλι της Κηφισιάς και αποφάσισαν να εγκατασταθούν οριστικά στην Αθήνα.
«Πολιτική σταδιοδρομία»
Ο Εμμανουήλ Μπενάκης κατήλθε στην πολιτική όχι όπως άλλοι, σαν σε επάγγελμα, μα από αγνό πατριωτισμό για να προσφέρει τις υπηρεσίες του στην Ελλάδα.
Καθώς ο Μπενάκης ήταν συντηρητικών αρχών έβλεπε αρχικώς με πολύ κακό μάτι τις κινήσεις του Ελευθέριου Βενιζέλου. Στην πορεία όμως έγινε ακραιφνής βενιζελικός και το 1910 ο Ελευθέριος Βενιζέλος τον περιέλαβε στο συνδυασμό του. Έτσι εξελέγη βουλευτής Αττικοβοιωτίας και ο Βενιζέλος του ανέθεσε το νεοσυσταθέν τότε Υπουργείο Γεωργίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας (μετέπειτα Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας). Η εργατικότητά του υπήρξε τόσο άφθαστη, που αναφέρεται ως θρύλος ότι επειδή ο αρχικλητήρας του Υπουργείου τον έβρισκε κάθε πρωί αναμένοντας το άνοιγμα της θύρας αναγκάστηκε να παραδώσει σε αυτόν το κλειδί ώστε να ανοίγει μόνος του. Όμως οι αντίπαλοι του Κόμματος των Φιλελευθέρων και οι διάφοροι της αντιβενιζελικής παρατάξεως οπαδοί συνεχώς επιτίθονταν εναντίον κάθε προσπάθειας του Μπενάκη, και καθότι ο Μπενάκης ήταν ξένος στις πολιτικές μεθόδους αυτού του τόπου αποφάσισε να παραιτηθεί μετά από μία λαμπρή τριετία.
Αργότερα όμως ο Βενιζέλος πείθει τον Μπενάκη να βάλει υποψηφιότητα για δήμαρχος Αθηνών, όπου και τελικά θριάμβευσε στις εκλογές του 1914. Στα Νοεμβριανά του 1916 ο Μπενάκης καταδιώχθηκε, κακοποιήθηκε από πολιτικά περιτρίμματα και καθάρματα, ενώ φυλακίστηκε στις φυλακές του Παλαιού Στρατώνος κατηγορούμενος ως «βενιζελικός». Και όμως ο ίδιος δεν παραπονέθηκε ποτέ, μήτε μνησικάκησε. Απογοητεύτηκε όμως και αποσύρθηκε οριστικώς από κάθε πολιτική ανάμιξη σε τούτον τον τόπο.
Μετά το αποτέλεσμα των εκλογών της 1ης Νοεμβρίου του 1920 επέλεξε να μην παραμείνει άλλο στην Ελλάδα. Μαζί με την γυναίκα του κατέφυγαν στη Νίκαια της Γαλλίας και από το καλοκαίρι του 1921 εγκαταστάθηκαν στο Παρίσι. Το Φεβρουάριο του 1924 επέστρεψαν πάλι στην Ελλάδα για να αφιερωθούν ολοκληρωτικά στη φιλανθρωπία.
«Αγαθοεργίες στην Ελλάδα»
Το εθνικό, κοινωνικό και φιλανθρωπικό έργο του ζεύγους Μπενάκη υπήρξε τεράστιο. Ο πλούτος τους στάθηκε ευλογία για το Έθνος και το συνάνθρωπο.
Ο Μπενάκης επέδειξε θερμό ενδιαφέρον για τη σηροτροφία και ίδρυσε στις 7 Ιουνίου του 1925 τη Μπενάκειο Σηροτροφική Σχολή. Παράλληλα μαζί με τη γυναίκα του ανέγειραν το «Παιδικό Άσυλο Κηφισίας Αγία Ελένη», το «Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο» σκοπός του οποίου ήταν η φυτοπροστασία της χώρας, τη «Σχολή Νοσοκόμων Ερυθρού Σταυρού», το «Ελληνοαμερικανικό Κολλέγιο» στο Ψυχικό, ενώ προσέφεραν 500.000 δραχμές για ανέγερση σχολείων. Επιπλέον, ο Μπενάκης βοήθησε τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας χτίζοντας προσφυγικό νοσοκομείο, ενίσχυσε οικονομικά διάφορα ιδρύματα όπως την Εθνική Πινακοθήκη, τη Σιναία Ακαδημία Αθηνών, ενώ καθιέρωσε βραβεία και υποτροφίες σε αριστούχους μαθητές.
Έτσι στις 8 Απριλίου του 1927 ο Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Παύλος Κουντουριώτης, ανακήρυξε τον Εμμανουήλ Μπενάκη Εθνικό Ευεργέτη.
«Διάδοχος κατάσταση»
Το 1928, η Βιργινία Χωρέμη-Μπενάκη έφυγε από τη ζωή αφού έζησε να δει το θάνατο του γιου της Αλέξανδρου το 1922. Ένα χρόνο αργότερα, στις 20 Ιουνίου του 1929 ο Εμμανουήλ Μπενάκης έσβησε απαρηγόρητος από το θάνατο της πιστής του συντρόφου και κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη.
Ο Εμμανουήλ και η Βιργινία απέκτησαν τρεις γιους, τον Αντώνιο, τον Αλέξανδρο και τον Κωνσταντίνο (ο οποίος πέθανε σε ηλικία δύο ετών), και τρεις κόρες, την Αλεξάνδρα, την Πηνελόπη και την Αργίνη.
Η Πηνελόπη, το τρίτο παιδί του Εμμανουήλ Μπενάκη, παντρεύτηκε τον πλούσιο Φαναριώτη έμπορο Στέφανο Δέλτα, και ασχολήθηκε με την μυθιστοριογραφία. Ανάμεσα στα έργα της ξεχωρίζει ο «Τρελαντώνης», στο οποίο σκιαγραφεί τον μεγαλύτερο αδελφό της Αντώνιο Μπενάκη. Η Πηνελόπη Δέλτα αυτοκτόνησε το 1941 ενώ στον τάφο της χαράχτηκε η λέξη ΣΙΩΠΗ.
Ο Αντώνης Μπενάκης θεωρείται κι αυτός ένας από τους ευεργέτες της χώρας μας καθώς ανέπτυξε έντονη δράση για την υποστήριξη και προαγωγή των τεχνών, παραχώρησε συλλογή έργων μεγάλης αξίας στο Μπενάκειο μουσείο, ενώ κληροδότησε πολλές υποτροφίες σε πολιτιστικά ιδρύματα και σχολές καλών τεχνών. Προσέφερε εθελοντικά τις υπηρεσίες του στους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912 και αργότερα διετέλεσε υφυπουργός οικονομικών της χώρας.
Σήμερα γόνος αυτής της σπουδαίας οικογένειας είναι ο πρωθυπουργός της Ελλάδας, Αντώνης Σαμαράς. Από το γένος της μητέρας του είναι δισέγγονος της Πηνελόπης Δέλτα.
«Μουσείο Μπενάκη»
Το Μουσείο Μπενάκη άνοιξε τις πόρτες του στις 22 Απριλίου του 1931 έπειτα από δωρεά των κληρονόμων του Εμμανουήλ Μπενάκη. Μετά το θάνατο του πατέρα τους, τα τέσσερα αδέλφια παραχώρησαν τη νεοκλασική οικογενειακή τους βίλα στο ελληνικό κράτος, εκεί που τώρα στεγάζεται το μουσείο (λεωφόρος Βασιλίσσης Σοφίας με Κουμπάρη γωνία).
Το Μουσείο Μπενάκη συγκαταλέγεται στις μεγάλες εκείνες δωρεές που αύξησαν τα περιουσιακά στοιχεία του κράτους. Με τις εκτεταμένες ενότητες των εκθεμάτων του αλλά και με εκθέματα μοναδικά στον κόσμο, όπως η ψάθα της Γαλιλαίας του 10ου μ.Χ. αιώνα, η πόρτα της Βαγδάτης του 9ου μ.Χ. αιώνα, βυζαντινές εικόνες και αντικείμενα, νεολιθικά αγγεία, χειρόγραφα του Ευαγγελίου, αναδείχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα μουσεία της Ελλάδας.
«Η σχέση του Μπενάκη με τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη»
Η δολοφονία του Ίωνα Στ. Δραγούμη στις 31 Ιουλίου του 1920 αποτέλεσε το αποκορύφωμα του Εθνικού Διχασμού. Υπήρξε μια ψυχρή πράξη αντεκδίκησης για την απόπειρα δολοφονίας του Ελευθέριου Βενιζέλου στο σιδηροδρομικό σταθμό της Λιόν της Γαλλίας μία ημέρα νωρίτερα.
Στη συμβολή Αλεξάνδρας & Κηφισίας (έναντι της έπαυλης Θων) στρατιωτικό τάγμα ασφαλείας σταμάτησε το αυτοκίνητο του Δραγούμη. Ύστερα από έντονες διαβουλεύσεις του επιτράπηκε να φύγει. Στην επιστροφή του όμως από τα γραφεία του περιοδικού «Πολιτική Επιθεώρησις» που ο ίδιος εξέδιδε, ακολούθησε εν γνώσει του τον ίδιο δρόμο. Επαναλήφθηκε το ίδιο σκηνικό και τελικά ο Δραγούμης οδηγήθηκε συνοδεία στρατιωτικού αποσπάσματος στη συμβολή των οδών Παπαδιαμαντοπούλου & Κηφισίας όπου τουφεκίστηκε από το απόσπασμα.
Ο Εμμανουήλ Μπενάκης οδηγήθηκε κατηγορούμενος για την ηθική αυτουργία της ως άνω δολοφονίας. Το συμβούλιο των Πλημμελειοδικών απήλλαξε τον Μπενάκη από την παραπάνω κατηγορία, παρά την πρόταση του εισαγγελέα, τον κήρυξε όμως ένοχο σε βαθμό πλημμελήματος διότι έκρινε ότι ενώ μπορούσε να επέμβει ώστε να εμποδίσει το έγκλημα, αυτός αδιαφόρησε. Τελικά το βούλευμα του Εφετείου τον περιέλαβε μεταξύ των ηθικών αυτουργών.
Ο Μπενάκης κατέβαινε από την Κηφισιά και σταμάτησε στου Θων να μάθει τι συμβαίνει. Μόλις ο Παύλος Γύπαρης, επικεφαλής του τάγματος, είδε τον Μπενάκη έτρεξε κοντά του. Αφού κουβέντιασαν λίγη ώρα, ο Μπενάκης μπήκε στο αυτοκίνητό του και έφυγε. Δεν μπορούσε φυσικά τίποτα να στηρίξει την κατηγορία για ηθική αυτουργία. Όμως κατετέθη πως ο Μπενάκης ακούστηκε να λέει «Χρειάζεται λεπίδι για να τελειώσωμε μια για πάντα με την κατάστασι αυτή». Τίποτα όμως δεν είναι πιο αμφίβολο από αυτό. Επιπλέον, την ηθική αυτουργία του Εμμανουήλ Μπενάκη απέκλεισε κατηγορηματικά και η ίδια η οικογένεια Δραγούμη ενώπιον του δικαστηρίου.
Παρ’ όλα αυτά, οι εφέτες τελικώς δεν πείστηκαν πως ο Μπενάκης δεν ήταν δυνατόν να συνιστά δολοφονίες. Δυστυχώς, η δίκη επί της υποθέσεως Δραγούμη δεν φάνηκε απαλλαγμένη από το μικρόβιο του κομματικού πάθους και έτσι «αμαύρωσε» το όνομα του Εμμανουήλ Μπενάκη στην νεοελληνική ιστορία.
ΤΟΥ ΜΠΟΥΤΑΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ*
* Επιχειρηματίας, αντιπρόεδρος Δ.Σ. της DMN A.E., κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στο Μάνατζμεντ και στη Στρατηγική Επιχειρήσεων από το LSE.