Η παρακάτω ιστορία αφορά δύο αδέλφια. Μεγαλύτερος ο Μάνθος και μικρότερος ο Γεώργιος. Και οι δύο ανήκουν επάξια στη μακριά σειρά των Ηπειρωτών ευεργετών. Γεννήθηκαν στο χωριό Μονοδένδρι Ζαγορίου κι είχαν πατέρα τον Ρίζο Μάνθο και μητέρα την Καλούσιω. Ο Γεώργιος γεννήθηκε το 1769 ενώ για τον Μάνθο δεν είναι ακριβώς γνωστό το έτος γέννησής του, εικάζεται όμως ότι γεννήθηκε περί το 1764.
Τα δύο αδέλφια έμειναν ορφανά από πατέρα το 1772. Μετά το θάνατο του όλη η φροντίδα για την ανατροφή τους έπεσε στη μητέρα τους. Η Καλή, γυναίκα τίμια και θεοσεβούμενη, ανέθρεψε τα παιδιά της όσο μπορούσε καλύτερα, εμποτίζοντας τα με ευσέβεια και χριστιανισμό.
Τα παιδιά είχαν δύο θείους, τον Πανταζή Ρίζου Μάνθο και τον Αλέξιο Ρίζου Μάνθο. Και οι δύο είχαν ξενιτευτεί στη Νίζνα της πάλαι ποτέ τσαρικής Ρωσίας (η ουκρανική σήμερα πόλη Nizhyn) και διατηρούσαν εμπορικές επιχειρήσεις. Μαθαίνοντας ότι πέθανε ο αδελφός τους, φρόντισαν να φέρουν κοντά τους τον μεγαλύτερο ανιψιό τους Μάνθο. Πράγματι ο Μάνθος ταξίδεψε στη Νίζνα, όπου βρήκε βοήθεια και προστασία στο πρώτο του ξεκίνημα ιδιαίτερα από τον θείο του Πανταζή.
«Η ζωή του Μάνθου Ριζάρη στη Ρωσία»
Ο έξυπνος και εργατικός Μάνθος κατάφερε να αποκτήσει γρήγορα δική του περιουσία. Μακριά από διασκεδάσεις και κακές συναναστροφές αφοσιώθηκε στη δουλειά του με σκοπό να προκόψει. Και πρόκοψε. Με τον καιρό άπλωσε την εμπορική του επιχείρηση σε άλλες πόλεις όπως στη Μόσχα, στην Οδησσό, στη Βεσσαραβία, στη Βλαχιά και στην Κωνσταντινούπολη. Μαζί με τη δουλειά του όμως μεγάλωσε και η περιουσία του. Μέσα σε λίγα χρόνια ο Μάνθος λογαριαζόταν ως ένας εκ των πλουσιότερων εμπόρων της Μόσχας, όπου πλέον είχε εγκατασταθεί και προσονομαζόταν Ραδιόνωφ.
Το 1806 ο Μάνθος Ραδιόνωφ Ριζάρης κάλεσε κοντά του και τον αδελφό του Γεώργιο. Τα δύο αδέλφια εργάστηκαν χρόνια πολλά με ομόνοια και αξιοθαύμαστη αγάπη. Αποτέλεσμα ήταν να αυξήσουν ακόμα περισσότερο την περιουσία τους και να αποκτήσουν τιμή, όνομα και υπόληψη.
Οι αδελφοί Ριζάρη φημίζονταν για τη θρησκευτική τους πίστη αλλά και για την φλογερή τους αγάπη για την πατρίδα. Δουλεύοντας και συγκεντρώνοντας πλούτο, έναν σκοπό είχαν: να βοηθήσουν τους φτωχούς συμπατριώτες τους και την υπόδουλη Ελλάδα. Ολόκληρη η ζωή τους ήταν αφιερωμένη σε αυτούς τους υψηλούς σκοπούς.
Ο Μάνθος είχε γνωριστεί στη Ρωσία με πολλούς σπουδαίους Έλληνες που σκοπό τους είχαν τη λύτρωση της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό. Υπήρξε στενός φίλος του Καποδίστρια, του Ξάνθου και του Αλέξανδρου Υψηλάντη, υποστηρίζοντας οικονομικά με 30.000 ρούβλια το επαναστατικό κίνημά του στη Μολδοβλαχία. Ο Εμμανουήλ Ξάνθος μάλιστα, εκτιμώντας τον πατριωτισμό του Μάνθου, τον είχε κατηχήσει από τους πρώτους στα μυστικά της Φιλικής Εταιρίας. Στους Φιλικούς ο Μάνθος Ριζάρης ήταν γνωστός με το συνθηματικό όνομα «Πρόθυμος». Την φιλοπατρία του ο Μάνθος την έδειξε έμπρακτα. Υπήρξε από εκείνους τους Έλληνες του εξωτερικού που με όλη τους τη ψυχή υποστήριξαν την Επανάσταση του 1821, διαθέτοντας για τον αγώνα άλλα 8.000 ρούβλια.
Ο πόθος του για την πνευματική ανύψωση του Γένους εκδηλώθηκε με την ίδρυση ελληνικού σχολείου στο Μονοδένδρι. Από το 1814 συνεχώς έστελνε χρήματα για τη συντήρηση και την εύρυθμη λειτουργία του διδακτηρίου. Μαθαίνοντας όμως ότι ο αξιομνημόνευτος Χριστόδουλος Κόνιαρης αφιέρωσε μέγα χρηματικό ποσό για το συγκεκριμένο σχολείο, αποφάσισε να διακόψει τη χορηγία του. Αργότερα το σχολείο υπέστη πολλές περιπέτειες αλλά ο Γεώργιος θα εξασφάλιζε πάλι τη λειτουργία του με ανάλογο κληροδότημα διά της διαθήκης του. Η «Σχολή των Ελληνικών Μαθημάτων» στεγάστηκε στο πατρικό τους σπίτι της ιδιαίτερης πατρίδας τους στο Μονοδένδρι, στο οποίο τρόφιμοι υπήρξαν πολλά ορφανά παιδιά.
Όραμα του Μάνθου ήταν να δημιουργήσει στην Ελλάδα ιερατική σχολή όπου θα έβγαιναν μορφωμένοι κληρικοί. Το όνειρο αυτό ο Μάνθος δεν το είδε πραγματοποιημένο αφού ο χάρος του έκοψε την αγαθοεργή του δράση στις 25 Μαρτίου του 1824. Πεθαίνοντας όμως άφησε εντολή στον αδελφό του για την ίδρυση εκκλησιαστικής ακαδημίας, έστω κι αν χρειαζόταν για αυτήν ολόκληρη η περιουσία τους. Κι ήθελε όχι μονάχα να ιδρύσει τη σχολή αλλά και να την προικοδοτήσει έτσι ώστε να μην κλείσει στο μέλλον λόγω έλλειψης πόρων.
«Η ανάδειξη του Γεώργιου Ριζάρη»
Μετά τον θάνατο του Μάνθου, ο Γεώργιος άφησε τη Μόσχα και εγκαταστάθηκε στην Οδησσό. Στο προσκήνιο τώρα της πατριωτικής και φιλανθρωπικής δράσης του Μάνθου αναδείχθηκε ο Γεώργιος Ριζάρης. Αν ο Μάνθος υπήρξε θεμελιωτής μιας μεγάλης περιουσίας, ο Γεώργιος στάθηκε ως πιστός εκπληρωτής των πόθων και διαθέσεων του Μάνθου αξιοποιώντας τα χρήματα αυτά κατάλληλα.
Ο ευσεβής Γεώργιος τιμώντας τη μνήμη και σεβόμενος την παραγγελία του αδελφού του, συνεβουλεύθη τον περίφημο θεολόγο και ιεροκήρυκα της εποχής εκείνης Κωνσταντίνο Οικονόμου. Πρώτη του φροντίδα ήταν η υλοποίηση του οράματος του Μάνθου για τη δημιουργία της ιερατικής σχολής. Πέραν τούτου όμως ενίσχυσε με γενναία χορηγήματα και την ελληνική επανάσταση. Πρόσφερε πολλά χρήματα για την εξαγορά Ελλήνων αιχμαλώτων που πουλιόνταν από τους Τούρκους στα σκλαβοπάζαρα για δούλοι απολυτρώνοντας έτσι πολλές δυστυχείς ελληνικές οικογένειες. Διέθεσε ακόμη 2.000 ρούβλια για την ανατύπωση διαφόρων συγγραμμάτων του Αδαμάντιου Κοραή και τον διαμοιρασμό τους στα ελληνικά σχολεία. Κι όταν ανέλαβε ο Ιωάννης Καποδίστριας την διακυβέρνηση του τόπου, ο Γεώργιος Ριζάρης ήταν από τους πρώτους που θέλησαν να συνδράμουν στην ίδρυση της εθνικής τράπεζας.
Σε ηλικία 68 ετών, στα τέλη του 1837, ο Γεώργιος Ριζάρης κατέβηκε στην Αθήνα για να τακτοποιήσει τις νομικές διαδικασίες του ζητήματος της ιερατικής σχολής. Τότε φρόντισε και για κάτι ακόμα πιο σπουδαίο, την εξασφάλιση της περιουσίας του από κάθε τυχόν διεκδίκησης τρίτων ως κληρονόμοι όταν αυτός θα πέθαινε. Έτσι αγόρασε διάφορα κτήματα και έχτισε σπίτια, τα οποία κληροδότησε στην ιερατική σχολή.
Όταν πια εξασφάλισε την περιουσία του, ο Γεώργιος έκανε τη διαθήκη του. Ολόκληρη σχεδόν την εναπομείνασα περιουσία του την άφησε για την ανέγερση της ιερατικής σχολής. Άφησε ένα μικρό μέρος για τους συγγενείς του στην Ήπειρο καθώς και για κάποια μοναστήρια. Επίσης, το 1837 με δικές του δαπάνες ανακαινίστηκε και εξωραΐστηκε ο Ιερός Ναός του Αγίου Αθανασίου Μονοδενδρίου.
Ο Γεώργιος Ριζάρης δεν πρόλαβε ούτε αυτός να δει τελειοποιημένο το μεγαλύτερο έργο της ζωής του, έργο που θα έκανε αυτόν και τον αδελφό του αθάνατους. Πέθανε το 1842 με την παρηγοριά στη ψυχή του, ότι το σώμα του θα ταφεί στο ελεύθερο ελληνικό χώμα «…με απλούστατον και χριστιανικόν τρόπον…» όπως ακριβώς όριζε στη διαθήκη του. Το 1841, λίγο καιρό πριν πεθάνει, ο βασιλιάς Όθων του απένειμε για τη μεγάλη εθνική προσφορά του το Χρυσό Σταυρό των Ιπποτών του Βασιλικού Τάγματος του Σωτήρος.
«Η Ριζάρειος Εκκλησιαστική Σχολή»
Τελικώς, το όνειρο των δύο αδελφών πήρε σάρκα και οστά. Στις 15 Μαΐου του 1844 τελέσθηκαν επί παρουσίας του βασιλιά Όθωνα, του πρωθυπουργού Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου και του μητροπολίτου Αθηνών Νεοφύτου, τα εγκαίνια της ιερατικής σχολής που τιμής ένεκεν ονομάσθηκε «Ριζάρειος Σχολή». Μεγαλόπρεπη απλώθηκε στην Αθήνα για την «…βελτίωση της καταστάσεως του κλήρου και την εξάπλωσιν της ευαγγελικής αλήθειας…» όπως έγραφε στη διαθήκη του ο Γεώργιος. Πρώτος και προσωρινός διευθυντής της σχολής χρημάτισε ο τότε αρχιμανδρίτης και μετέπειτα Μητροπολίτης Αθηνών Μισαήλ Αποστολίδης. Κατά τον 19ο αιώνα η Ριζάρειος Σχολή, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, το Αρσάκειο της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας και η Σχολή Ευελπίδων αποτελούσαν τα μεγαλύτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας.
Το κληροδοτήματα των αείμνηστων αδελφών συνεχίζουν να προσφέρουν μέχρι τις μέρες μας σημαντικό κοινωνικό έργο. Σήμερα το Ίδρυμα της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής (Ρ.Ε.Σ.) μετρά πάνω από 170 χρόνια προσφοράς στην Ορθόδοξη παιδεία και αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα εθνικά κληροδοτήματα της χώρας μας. Το 1960 η Σχολή και το Οικοτροφείο της μεταφέρθηκαν από τη λεωφόρο Βασ. Σοφίας στο σημερινό συγκρότημα Χαλανδρίου ενώ το 1979 ιδρύθηκε η Ριζάρειος Χειροτεχνική Σχολή Μονοδενδρίου που αποτελεί κομμάτι της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής.
Τα δύο αδέλφια προτίμησαν να διέλθουν τον βίο τους άγαμοι και να μην αφήσουν οικογένεια για το καλό των άλλων και της πατρίδας τους. Η ελληνική βουλή τιμώντας τους αδελφούς Ριζάρη ανέγραψε τα ονόματά τους στη στήλη της αίθουσας του κοινοβουλίου για αιώνια δόξα και τιμή.
Αοίδιμοι Ριζάρες, Μάνθε και Γεώργιε, ερωτευθήκατε την πατρίδα και αποκτήσατε χιλιάδες πνευματικά παιδιά, δημιουργήσατε την Ριζάρειο πολιτεία. Ας είναι η μνήμη σας αιώνια.
ΤΟΥ ΜΠΟΥΤΑΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ*
* Επιχειρηματίας, αντιπρόεδρος Δ.Σ. της DMN A.E., κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στο Μάνατζμεντ και στη Στρατηγική Επιχειρήσεων από το LSE.