Αυτό όμως που δεν έχει κάνει ποτέ η Ελλάδα είναι να συμμαζέψει και να ξαναζωντανέψει την οικονομία της πάνω σε μια άλλη βάση πιο βιώσιμη. Και όχι μόνο δεν το έχει κάνει (δηλ. δεν έχει φερεγγυότητα σε αυτό, αυτό που λένε οι Άγγλοι track record), αλλά έχει αντίθετα αποδείξει ότι έχει τη δυναμική να σκοτώσει ότι προσπαθήσει να το επιφέρει (αναφέρομαι στο παράδειγμα της κυβέρνησης Σημίτη).
Και εδώ είναι η ουσία της συζήτησης από εδώ και πέρα, γιατί χωρίς αυτή την παράλληλη αλλαγή, το σκληρό πρόγραμμα που συμφωνήθηκε είναι δώρον άδωρο. Το μοντέλο του προγράμματος αυτού στηρίζεται σε τρία πράγματα:
. Διασφάλιση της δυνατότητας διαχείρισης του χρέους μεσοπρόθεσμα χωρίς να χρειαστούν σενάρια πτώχευσης
. Μείωση του ελλείμματος κάτω από 3% σε πρώτη φάση, με στόχο πλεονασματικού ισοζυγίου σε δεύτερη και έτσι σταδιακή αποπληρωμή του χρέους
. Ραγδαία έξοδο από την ύφεση και επίτευξη δυνατών ρυθμών ανάπτυξης, ώστε ποσοστιαία επί του ΑΕΠ το χρέος να μειώνεται
Από αυτά τα τρία, μαθηματικά αποδεδειγμένο είναι ότι τα παρόντα μέτρα εξασφαλίζουν το πρώτο, αλλά με κόστος ότι ανεβάζουν το χρέος αρχικά σε ακόμα μεγαλύτερο ποσοστό επί του ΑΕΠ (εκτιμάται στο 140% το 2012). Αντίθετα, το δεύτερο και τρίτο σκέλος που στην ουσία δίνουν και τη λύση στο πρόβλημα δεν είναι εξασφαλισμένα και εξαρτώνται καθαρά από την ικανότητά μας να επαναπροσδιορίσουμε το οικονομικό μας μοντέλο στα επόμενα τρία χρόνια.
Αυτό είναι μια μεγάλη και πολύπλοκη υπόθεση και σίγουρα κάτι το οποίο δεν γίνεται σε μια μέρα. Ούτε μπορεί να λυθεί και να σχεδιαστεί με μια συζήτηση (υπάρχει μια Αγγλική ρήση για ανάλογες καταστάσεις: ΕΡΩΤΗΣΗ: «Πώς τρως έναν ελέφαντα;» ΑΠΑΝΤΗΣΗ: «Τον κόβεις κομματάκια».) Το άμεσα ζητούμενο σήμερα είναι κατά πόσο υπάρχουν οι ενδείξεις ότι η Κυβέρνηση και η Κοινωνία είναι έτοιμες να ξεκινήσουν και να παίξουν το ρόλο τους σε ένα τέτοιο εγχείρημα, γιατί δεν υπάρχει πλέον πίστωση χρόνου.
Με διασφαλισμένη πλέον την μακροοικονομική μας επιβίωση τους επόμενους μήνες και 2 – 3 χρόνια, η κυβέρνηση πρέπει άμεσα να στρέψει την προσοχή της στην διαχείριση της κοινωνικής διάστασης της κρίσης, πάντα με στόχο τον επαναπροσδιορισμό του οικονομικού μας μοντέλου. Και εδώ ελλοχεύει άμεσα ένας τεράστιος κίνδυνος.
Θα προσπαθήσω να το εξηγήσω μέσα από ένα μοντέλο της ψυχολογίας. Όταν ένας άνθρωπος βιώσει μια ιδιαίτερα αρνητική εμπειρία, π.χ. μιας μεγάλης απώλειας, περνάει τα εξής μεταβατικά στάδια: Άρνηση – Θυμός – Διαπραγμάτευση/Παζάρεμα – Κατάθλιψη – Αποδοχή – Κλείσιμο (ελεύθερη απόδοση του όρου Closure).
Η Ελληνική κοινωνία μέχρι σήμερα (και η Κυβέρνηση μέχρι πρότινος) βρίσκεται στο στάδιο της Άρνησης. Σύμφωνα με τον ορισμό της κατά τον Σ. Φρόυντ (ο οποίος και επινόησε τον όρο), η Άρνηση είναι ένας συναισθηματικός μηχανισμός άμυνας που πυροδοτείται όταν το υποκείμενο έρχεται αντιμέτωπο με μια πραγματικότητα τόσο άβολη και οδυνηρή, ώστε αρνείται να την αποδεχθεί, παρά την συντριπτική παράθεση αποδεικτικών στοιχείων. Η κλασική της ένδειξη είναι ότι το άτομο εξακολουθεί και συμπεριφέρεται σαν να μην έχει αλλάξει τίποτα.
Ο άμεσος κίνδυνος είναι ότι καθώς τα μέτρα τώρα θα θίξουν πραγματικά την τσέπη και τη ζωή των πολιτών, η κοινωνία ή μια μεγάλη μερίδα της θα περάσει στο στάδιο του Θυμού. Τα πρώτα δείγματα φάνηκαν, τόσο στο περιστατικό του κ. Κακλαμάνη όσο και στο τι αναγράφεται σε εκατοντάδες blog στο internet. Η διαχείριση λοιπόν της κοινωνικής κρίσης είναι ακόμη μπροστά μας και “Ουαί” όταν η Ελληνική κοινωνία περάσει στο Θυμό. Στο σημείο εκείνο δεν θα διακυβεύεται τίποτα λιγότερο από την ίδια την τύχη της Δημοκρατίας στη χώρα μας. Και αυτός ο κίνδυνος είναι ίσως χειρότερος από τη χρεοκοπία.
Η πράξη ηγεσίας που απαιτείται άμεσα από την Κυβέρνηση (αλλά και από τον ευρύτερο πολιτικό κόσμο) είναι να δώσει όραμα και ένα νέο σύστημα που θα μετριάσει τις κοινωνικές εντάσεις και θα εστιάσει την ενέργεια της κοινωνίας στην σύσταση μιας νέας πραγματικότητας αντί για την ολοσχερή καταστροφή της υπάρχουσας. Αυτό απαιτεί η κυβερνητική ηγεσία να αρχίσει να περνάει το νέο μήνυμα πρώτα στην ευρύτερη κυβέρνηση και στην κοινοβουλευτική ομάδα και μετά εκ παραλλήλου στην ευρύτερη πολιτική σκηνή και την κοινωνία, ώστε να αρχίσει να διαμορφώνεται μια κοινή κατεύθυνση και να αρχίσει μια συσπείρωση μιας κρίσιμης μάζας γύρω από αυτό το νέο όραμα. Ωστόσο για να το κάνει αυτό, πρέπει η ίδια να έχει περάσει όλα αυτά τα ψυχολογικά στάδια και να έχει φτάσει στην Αποδοχή και στο Κλείσιμο (ο όρος Κλείσιμο (closure) περιγράφει την δυναμική όταν πια το έχουμε ισορροπήσει μέσα μας το τι έγινε, έχουμε κυριαρχήσει στα όποια αρνητικά συναισθήματα επέφερε η κρίση (Θυμός, Κατάθλιψη κλπ) και είμαστε έτοιμοι να συνεχίσουμε τη ζωή μας με νέο όραμα και βάσεις). Ειδάλλως αν δεν το έχει κτίσει μέσα της πρώτα, αν δεν το έχει ισορροπήσει ηθικά, μοιραία δεν μπορεί και να το αρθρώσει.
Δυστυχώς η πλειοψηφία της Κυβέρνησης δεν μοιάζει να είναι σε αυτό το στάδιο, πολύ δε περισσότερο ο υπόλοιπος πολιτικός κόσμος. Η μικρή κυβερνητική ηγετική ομάδα που μόλις πριν από δυο εβδομάδες φαίνεται επιτέλους να βγήκε από την Άρνηση και να κατάφερε να δράσει, έστω και στο παρά πέντε, δεν φαίνεται να έχει κατακτήσει καν το στάδιο της Αποδοχής (υποπτεύομαι ότι βγαίνουν από τη Διαπραγμάτευση και πάνε κατευθείαν για την Κατάθλιψη!). Τα μηνύματά τους εξακολουθούν να είναι γενικόλογα και με άρωμα δεκαετίας 80 αντί να είναι η γλώσσα της επόμενης μέρας. Ουσιώδη μηνύματα που πρέπει να αρχίσει η κυβέρνηση να περνάει σαν μέρος του επανασχεδιασμού της ελληνικής οικονομίας (π.χ. ότι το Δημόσιο πρέπει να μειωθεί και θα μειωθεί, ότι θα αποσυρθούν οι κυβερνητικές οικονομικές παρεμβάσεις και στρεβλώσεις ώστε οι διάφοροι οικονομικοί κλάδοι να περάσουν σε φάση συγχώνευσης για να φτιαχτούν βιώσιμες οικονομικές μονάδες, ότι όλες οι ΔΕΚΟ θα ιδιωτικοποιηθούν πλήρως κλπ.) όχι μόνο δεν αναφέρονται αλλά όταν λέγεται κάτι είναι το αντίθετο (π.χ. ο Υπ. Οικονομίας σε χθεσινοβραδινή συνέντευξη σε τηλεοπτικό κανάλι ερωτηθής για το αν θα απολυθούν οι Δημόσιοι Υπάλληλοι των οποίων οι θέσεις συγχωνεύονται είπε ότι δεν υπάρχει τέτοια πρόθεση).
Η αδυναμία της ηγεσίας να πει και να υποστηρίξει μια σύγχρονη οικονομική αλήθεια ώστε να προχωρήσουμε σε ένα νέο βιώσιμο οικονομικό μοντέλο, συγκαλύπτεται με μια υποκριτική και παρωχημένη ηθικολογία περί προστασίας των ασθενέστερων και πολιτικής κοινωνικής ευαισθησίας. Παρωχημένη όχι γιατί αυτά τα θέματα δεν υφίστανται, αλλά γιατί η προσπάθεια αντιμετώπισής τους χωρίς υγιείς οικονομικές βάσεις είναι κενό γράμμα – έτσι φτάσαμε μέχρι εδώ. Και υποκριτική γιατί όταν το ψάρι έχει βρωμήσει μέχρι το κόκαλο, δεν είναι να λύση να κόψεις μόνο το κεφάλι. Έτσι, σήμερα δεν είναι μόνο το θέμα του να τιμωρήσεις αυτούς που διασπάθισαν το δημόσιο χρήμα. Είναι εξίσου ανήθικο να ζητάς από τον τίμιο δημόσιο υπάλληλο να υποστεί θυσίες και μείωση μισθών, όταν την ίδια στιγμή η πολιτική σου είναι να μην απολυθεί κανείς στο Δημόσιο – προστατεύοντας έτσι και τον υπεράριθμο που κάθεται και τον διεφθαρμένο – και να αφήνεις στους υπαλλήλους της Βουλής 14 μισθούς.
Για να αποκατασταθεί το «κοινό περί δικαίου αίσθημα» πρέπει να δώσεις λύση και στα δύο προβλήματα (δηλ. να καθαρίσεις το κεφάλι αλλά και το σώμα). Η λύση πρέπει να είναι συνολική και να εμπεριέχει ένα σύστημα αξιών που να είναι συμβατό με τις σημερινές (οικονομικές και όχι μόνο) παγκόσμιες πραγματικότητες μέσα στις οποίες ζούμε, όχι ουτοπικό και ιδεατό ή περασμένων εποχών. Εν έτη 2010, οι γενικόλογες ηθικολογίες και οι πατριωτικές κορόνες περί εθνικής συσπείρωσης δεν αποτελούν πράξη ηγεσίας, απλά αναδεικνύουν το ηγετικό κενό που υπάρχει. Ούτε είναι το πρόβλημά μας η ΕΘΝΙΚΗ συσπείρωση – δεν ζούμε στο 1821 και από μέσα κινδυνεύουμε, όχι απέξω. Η απαιτούμενη συσπείρωσή μας συνεπώς είναι ΠΟΛΙΤΙΚΗ, γύρω από τη Δημοκρατία που μόνοι μας πρέπει να εξυγιάνουμε και να περισώσουμε (και όχι γύρω από ένα κόμμα που πρέπει να στηρίξουμε). Και θα το κάνουμε, είτε με ή είτε χωρίς την εκάστοτε κυβερνητική συναίνεση.
Περιθώρια πάντως χρονικά δεν υπάρχουν, αν και πάλι δεν σταθούμε άξιοι των περιστάσεων τώρα, δεν έχουμε να περιμένουμε παρά τον επόμενο όλεθρο – πολιτικό ή οικονομικό. Γιατί δεν μετράει μόνο ο κυβερνητικός λόγος στο ΔΝΤ και στις αγορές αλλά κυρίως ο Κοινωνικός, όπως αυτός διαφαίνεται στην πράξη.
Αυτόν τον κοινωνικό λόγο ή θα τον διαμορφώσει η κυβέρνηση εκπληρώνοντας την ηγετική της αποστολή και στρέφοντάς τον προς ένα νέο δημιουργικό όραμα ή η Ιστορία, έχοντας για μοχλό μια κοινωνία υπό το καθεστώς Θυμού που προανέφερα. Αυτή είναι η επόμενη άμεση, τεράστια και σημαντικότατη πρόκληση. Για όλους μας.