Επανήλθε σήμερα διαβάζοντας στον τύπο τις δηλώσεις Ντάισελμπλουμ για την αλλαγή πολιτικής θεώρησης της ηγεσίας της Ευρωζώνης στο θέμα της διάσωσης των τραπεζών εν γένει και την υποστήριξη της θέσης ότι το ρίσκο πρέπει να μεταβεί από τις κυβερνήσεις στους οικονομικούς παράγοντες των τραπεζών συμπεριλαμβανομένων και των καταθετών.
Η θέση θα ήταν πιθανώς αστεία και άμεσα απορριφθείσα αν δεν είχαν προηγηθεί τα δρώμενα της Αμερικανικής κρίσης του 2008, του ρόλου των τραπεζών σε αυτή και της μετέπειτα στάσης των τραπεζών κατά την διάσωσή τους από το Fed με δημόσιο χρήμα (κοινώς με τα λεφτά των φορολογούμενων πολιτών). Επιτυχής ή όχι (μια και η οικονομική ανάρρωση είναι ακόμα σε εξέλιξη), η διάσωση αυτή άφησε ανοικτά μια σειρά από ερωτήματα για την ηθική σκοπιά του ζητήματος, τα οποία δεν έχουν κλείσει και δεν θα κλείσουν όσο τα ηθικά κενά παραμένουν.
Πολύς κόσμος επαναστάτησε στην ιδέα ότι τελικά στην Αμερική οι απλοί φορολογούμενοι πλήρωσαν την νύφη, διατηρώντας στην ουσία τον πλούτο και τα προνόμια μιας ολόκληρης τάξης τραπεζιτών, μετόχων, ομολογιούχων και άλλων παραγόντων που θα έχαναν από την κατάρρευση μερικών ακόμα τραπεζών. Με άλλα λόγια υποστηρίζουν ότι θα έπρεπε να είχαν αφεθεί μερικές ακόμα επενδυτικές τράπεζες να οδηγηθούν σε κατάρρευση όπως έγινε με την Lehman και όχι να δοθούν στις τράπεζες κρατικά λεφτά για να τις στηρίξουν, γιατί τελικά οι τράπεζες δεν πλήρωσαν για τα λάθη τους αλλά συνέχισαν τις οικονομικές και ηθικές πρακτικές που οδήγησαν στην κρίση. Στην ουσία η Αμερικανική λύση όχι μόνο δεν άφησε τον καπιταλιστικό νόμο να λειτουργήσει, οδηγώντας τους χρεωκοπημένους παίκτες εκτός συστήματος, αλλά ανέτρεψε και τους πιο βασικούς κανόνες με πολιτικές παρεμβάσεις. Οι ένοχοι της κρίσης όχι μόνο σώθηκαν από το πολιτικό σύστημα με λεφτά κρατικά, αλλά υποχρεώνοντας με πολιτική παρέμβαση τις αποταμιευτικές τράπεζες να συγχωνευθούν με τις επενδυτικές, ώστε οι υγιείς ισολογισμοί των πρώτων να συνεισφέρουν στην επαναφορά των κατεστραμμένων ισολογισμών των επενδυτικών τραπεζών καθιστώντας τες έτσι βιώσιμες, πήραν και τα κλειδιά της οικονομίας που δεν έλεγχαν ακόμα πριν την κρίση! Στο τέλος η κρίση όχι μόνο δεν τους βύθισε, αλλά τους έκανε ακόμα πιο δυνατούς.
Στον αντίποδα αυτής της ιστορίας βρίσκεται η Ευρωπαϊκή αντιμετώπιση στην Κυπριακή κρίση και οι δηλώσεις Ντάισελμπλουμ. Το κράτος και η πολιτική εξουσία αναιρεί την όποια στήριξη σε μια κρίση εκ των προτέρων και περνάει την ευθύνη διαχείρισης του ρίσκου στους συναφείς οικονομικούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων και των καταθετών. Έκλεισε η τράπεζά σου; Ας πρόσεχες που έβαζες τα λεφτά σου. Γιατί θα πρέπει οι φορολογούμενοι της χώρας σου (αν η κρίση αφορά μια μόνο τράπεζα) και εν τέλει της Ευρώπης (αν η κρίση είναι καθολική σε μια χώρα) να σπεύσουν σε διάσωση;
Στο κέντρο λοιπόν της αντιμετώπισης αυτών των κρίσεων, αναδύονται τα εξής βασικά ερωτήματα: κατά πόσο είναι ηθικά αποδεκτό και δόκιμο να περιμένουν ή και να απαιτούν οι τράπεζες και οι συναφείς οικονομικοί παράγοντές τους την διάσωσή τους από το κράτος, είτε ως μονάδες είτε ως σύστημα; Ποιος πρέπει να είναι ο κρατικός πολιτικός ρόλος και ο ρόλος των κεντρικών τραπεζών ως ουσιαστικών φορέων υλοποίησης πολιτικής σε αυτή την περίπτωση;
Δύσκολη η απάντηση και μάλλον οι ιστορικοί σε 50 χρόνια ακόμα θα τη συζητούν. Ωστόσο, θα ήθελα να παραθέσω μερικές σκέψεις –και όχι την απάντηση, γιατί ομολογώ ότι δεν την έχω.
Η Αμερικανική αντιμετώπιση βασίστηκε στην εμπειρία και γνώση που αποκτήθηκε από την μη επιτυχή διαχείριση της κρίσης του Κραχ του 29. Η κοινή πεποίθηση των οικονομολόγων σαν μάθημα καταστολής τέτοιων τεράστιων συστημικών κρίσεων είναι ότι απαιτείται μεγάλη κρατική παρέμβαση, η οποία πρέπει να στοχεύει στην στήριξη του τραπεζικού συστήματος μέσω της παροχής μεγάλης, τεράστιας ρευστότητας (ο Bernanke έβαλε 900 δις, κοντά στο 10% του ΑΕΠ των ΗΠΑ). Αυτό, αφού αρχικά πειραματίστηκε με την ιδέα να αφήσει την αγορά να διορθώσει το πρόβλημα από μόνη της, γεγονός που οδήγησε στην κατάρρευση της Lehman και στον κίνδυνο πυροδότησης μιας χιονοστιβάδας που θα ξερίζωνε όλο το σύστημα συθέμελα. Να σημειωθεί δε ότι ο λόγος που σήμερα μπορούσε η Αμερική να αντιδράσει έτσι, είναι γιατί μετά το Κραχ του 29 έγιναν μια σειρά θεσμικών αλλαγών που επέτρεψαν στο σύστημα να είναι δομημένο με ένα τρόπο που μπορεί να παρέχει τη δυνατότητα αντίδρασης -η δημιουργία του Fed είναι ίσως η πιο ουσιώδης και απτή απόδειξη αυτών των αλλαγών.
Αντίθετα η Ευρωπαϊκή απάντηση στην Κυπριακή κρίση μοιάζει να προπαγανδίζει την επιστροφή στην προ Κραχ εποχή, στο όνομα μιας επιφανειακής ηθικής τάξης που θα μπορούσε να συνοψίσει κανείς στο «έπαιξες και έχασες». Και σε αυτήν την τοποθέτηση, πιστεύω ότι μπορεί κανείς να παραθέσει μερικά ερωτήματα και αντιρρήσεις.
- Ξεκινώντας από την ιστορική θεώρηση, τι είναι αυτό που δικαιώνει μια τέτοια πολιτική τοποθέτηση του κ. Ντάισελμπλουμ; Αν η Αμερικανική αντιμετώπιση στηρίζεται στα μαθήματα του κραχ του 29, σε τι στηρίζεται η δικιά του;
- Αν το κράτος σε επίπεδο ΕΕ η τοπικής αρχής (όσο πια μπορούμε να μιλάμε για αυτή ουσιωδώς) δεν θα παρεμβαίνει, τότε τι χρειάζεται η Κεντρική Τράπεζα; Ο βασικός λόγος ύπαρξής της ήταν να είναι ο τελικός δανειστής που θα χρειαζόταν σε μια τέτοια παρέμβαση. Μήπως λοιπόν να την καταργήσουμε;
- Επίσης, το να ζητάς από το μέσο πολίτη να αναλάβει το συστημικό ρίσκο του σημερινού διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος μέσω της επιλογής της τράπεζας των καταθέσεών του, είναι είτε υποκριτικό είτε ηλίθιο. Πολύ δε μάλλον όταν την στιγμή της κρίσης θα παρέμβεις σαν κράτος με μια σειρά από μέτρα όπως πάγωμα καταθέσεων, διαφυγής συναλλάγματος κλπ. τα οποία περιορίζουν τις στοιχειώδεις δυνατότητες προστασίας του καταθέτη και αντίθετα τον κλειδώνουν μέσα στην κρίση.
- Τέλος, οι βαθιές συστημικές κρίσεις του οικονομικού συστήματος συμβαίνουν όταν κλυδωνίζονται όχι τεχνικοοικονομικές παράμετροι του συστήματος αλλά οι ουσιώδεις αρχές και αξίες πάνω στις οποίες στηρίζεται και κυρίως μια απ' αυτές: η αξιοπιστία. Η τελευταία κρίση βάθυνε όταν η αξιοπιστία της κάθε τράπεζας προς την άλλη χάθηκε, με αποτέλεσμα καμία να μη δανείζει την άλλη και έτσι ξεκίνησε ο χορός των χρεοκοπιών καθώς η Lehman δεν μπόρεσε να ισοσκελίσει τα βιβλία της δανειζόμενη στην ολονύκτια διατραπεζική και σε λίγες μέρες χρεοκόπησε λόγο έλλειψης ρευστότητας.
Αντίστοιχα, τέτοιες κρίσεις σε πολιτικό επίπεδο οδηγούν τα κοινωνικά σύνολα σε κρίσεις των βαθύτερων αξιών που στηρίζουν τα εκάστοτε πολιτικά συστήματα. Η Βαϊμάρη έπεσε λόγω αυτής της δυναμικής, το ίδιο και η Τσαρική Ρωσία. Η ΕΕ ειδομένη υπό αυτό το πρίσμα, πρέπει να αναρωτηθεί αν οι αποφάσεις της στη διαχείριση της Κυπριακής κρίσης είναι ένα κραυγαλέο, ανιστόρητο λάθος και όχι μια μελλοντική πολιτική γραμμή που πρέπει να προπαγανδίζεται ήδη την επόμενη μέρα δια στόματος Ντάισελμπλουμ. Αν η ένταξη στην ΕΕ σημαίνει το να βρεθεί ο μέσος πολίτης ενός οιουδήποτε κράτους της ένα πρωί με μηδέν καταθέσεις, περιορισμένες αναλήψεις και μηδέν συνάλλαγμα, όπως ο αστός της Βαϊμάρης σχεδόν έναν αιώνα πριν, ή ότι η μόνη του προοπτική θα είναι ότι θα δουλεύει για τριακόσια ευρώ το μήνα σαν Ρώσος κολλήγας για έναν απρόσωπο πια και απόμακρο αλλοεθνή «Κάιζερ», τότε η παραμονή στην ΕΕ δεν έχει κανένα νόημα – τα ίδια μπορεί να τα έχει κανείς και με ένα δικό του νόμισμα, είτε υπό καθεστώς πτώχευσης είτε όχι.
Η σύσταση της ΕΕ ιστορικά πραγματώθηκε ως τρόπος αποφυγής επανάληψης τέτοιων ιστορικών βιωμάτων, με την παραδοχή υιοθέτησης μιας κοινής θεώρησης διαχείρισης και ενός πνεύματος στήριξης και αλληλεγγύης. Αυτή η απλή υπόθεση και ελπίδα κρατάει την πίστη του μέσου πολίτη προς το Ευρωπαϊκό οικοδόμημα και είναι η ουσιώδης αρχή η οποία το στηρίζει. Σίγουρα η ΕΕ δεν πραγματώθηκε για να είναι ο μηχανισμός που θα ξαναγεννήσει τέτοιες καταστάσεις - κανένας πολίτης κανενός κράτους δεν προσυπόγραψε σε αυτό.
Αν η πολιτική της ηγεσία σήμερα έχει χάσει αυτά τα απλά σημεία αναφοράς κατά το σχεδιασμό και την υιοθέτηση των επιλογών της, και αν η απάντηση αυτού του οικονομικού κολοσσού στην κρίση ενός μέλους που δεν είναι ούτε 1% του ΑΕΠ του είναι η επιβολή και επανάληψη τέτοιων ιστορικών καταστάσεων, φοβάμαι ότι η απάντηση στο πως θα σχολιάζουν οι ιστορικοί αυτά τα δρώμενα σε 50 χρόνια από τώρα, θα είναι σαν την αρχή του τέλους της Ευρωζώνης.