Αναμφισβήτητα η Τουρκία βρίσκεται σε ισχυρό δίλημμα. Αφενός, θεωρεί υποχρέωση να υπερασπιστεί τη μειονότητα των Τατάρων που ζουν στη περιοχή της Κριμαίας, έλκουν τη καταγωγή τους από τη Τουρκία και μέχρι σήμερα έχουν λάβει σημαντική πολιτική και οικονομική στήριξη από την Άγκυρα. Αφετέρου, η Τουρκία βρίσκεται εξαιρετικά κοντά στο σκηνικό των συγκρούσεων, γεγονός που ενδέχεται, αν η κατάσταση επιδεινωθεί, να την οδηγήσει σε άμεση και ενδεχομένως δυναμική εμπλοκή λόγω της ιδιότητας της ως χώρα μέλος του ΝΑΤΟ και κυρίαρχη δύναμη ελέγχου της κίνησης στα στενά του Βοσπόρου.
Όσον αφορά στους Τατάρους της Κριμαίας, πρόκειται για πολυπληθή και ισχυρή μειονότητα με την οποία η Τουρκία έχει κοινό πολιτισμό, κοινή γλώσσα και κοινή ιστορία. Μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, η Κριμαία ήταν οθωμανικό προτεκτοράτο. Μετά τη ρωσική κυριαρχία, μεγάλο μέρος αυτών μετακινήθηκαν στη Τουρκία όπου σήμερα υπολογίζονται σε περίπου 3-4 εκατομμύρια με σημαντική επιρροή στα πολιτικά της δρώμενα. Ως μειονότητα, διαθέτουν εξαιρετική οργάνωση, με δεκάδες ενώσεις και συλλόγους σε όλη τη Τουρκία και ιδιαίτερα θετική εικόνα στον τουρκικό λαό εξαιτίας του πρωταγωνιστικού ρόλου που διαδραμάτισαν ιστορικά στην εξάπλωση και εξέλιξη του μουσουλμανικού στοιχείου εντός της ρωσικής επικράτειας. Η σχέση Τουρκίας – Κριμαίας ενισχύθηκε σημαντικά μετά τη πτώση της Σοβιετικής Ένωσης και τη χορήγηση στην τελευταία καθεστώτος ειδικής αυτονομίας, γεγονός που επέτρεψε στην Άγκυρα να αναπτύξει συνεργασίες σε πολλούς τομείς όπως η οικονομία, το εμπόριο, η θρησκεία κλπ..
Από την άλλη πλευρά, όσον αφορά στο ενδεχόμενο αμεσότερης εμπλοκής της Τουρκίας εξαιτίας της εγγύτητας της στη ζώνη των συγκρούσεων, αποτελεί εξέλιξη η οποία δεν μπορεί να αποκλειστεί. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο, σε περίπτωση κλιμάκωσης της κρίσης, θα έφερνε τη τουρκική διπλωματία σε εξαιρετικά δύσκολη θέση. Από τη μία η συμμετοχή της στις δομές του ΝΑΤΟ όπου στη περίπτωση αυτή θα δεχόταν ασφυκτικές πιέσεις προκειμένου να παράσχει δίοδο μέσω των στενών του Βοσπόρου στις δυτικές δυνάμεις που θα καλούνταν να υπερασπίσουν τα ουκρανικά εδάφη, και από την άλλη, οι ισχυρές και συνεχώς βελτιούμενες οικονομικές σχέσεις με τη γείτονα Ρωσία, είναι δεδομένο ότι θα προκαλούσαν σημαντική αναστάτωση στη τουρκική κυβέρνηση.
Σε καμία περίπτωση η Τουρκία δεν θα ήθελε να αντιπαρατεθεί με τη Ρωσία καθώς υπάρχει ήδη βεβαρημένο παρελθόν στις σχέσεις των δύο κρατών, γεμάτο συγκρούσεις, εκατέρωθεν απειλές και διεκδικήσεις (από την τότε Σοβιετική Ένωση) που οδήγησαν (μεταξύ άλλων) τη Τουρκία στην ένταξη της στις δομές της Νατοϊκής Συμμαχίας. Γίνεται δε, αντιληπτό, ότι στη προσπάθεια της Μόσχας για αναβάθμιση του θαλάσσιου γεωστρατηγικού της ρόλου, και μόνο η σκέψη πιθανότητας απαγόρευσης της διόδου των ρωσικών πλοίων (ύστερα από ενδεχόμενες νατοϊκές πιέσεις) θα προκαλούσε την έντονη αντίδραση της Μόσχας, με μέγιστο κίνδυνο για τη διεθνή ειρήνη και σταθερότητα. Ως εκ τούτου, είναι απολύτως δικαιολογημένο το γεγονός ότι, μέχρι σήμερα, οι κινήσεις και αντιδράσεις της Άγκυρας απέναντι στην ασκούμενη πολιτική της Μόσχας είναι ιδιαίτερα προσεκτικές, καλώντας απλώς τις αντιμαχόμενες πλευρές σε διάλογο προκειμένου να εξευρεθεί λύση για ειρήνη και σταθερότητα στη περιοχή.
Εξάλλου, το συγκρουσιακό περιβάλλον των παλαιότερων ετών έχει δώσει πλέον τη θέση του σε μία εμπορική και επιχειρηματική συνεργασία, η οποία συνεισφέρει σημαντικά στην οικονομική ανάπτυξη της Τουρκίας. Το τελευταίο διάστημα δε, έχουν επικυρωθεί σημαντικές συμφωνίες μεταξύ των δύο χωρών, ενώ παράλληλα διαπιστώνεται σημαντική αύξηση των μεταξύ τους εμπορικών συναλλαγών.
Ήδη από τον περασμένο Απρίλιο, συμφωνήθηκε η αύξηση της χωρητικότητας του αγωγού φυσικού αερίου που τροφοδοτεί ενεργειακά τη Τουρκία, ικανοποιώντας περαιτέρω τις αυξημένες της ανάγκες και ισχυροποιώντας την ενεργειακή της εικόνα. Σημειώνεται ότι η Τουρκία είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος εισαγωγέας ρωσικού φυσικού αερίου και πετρελαίου, μετά την ΕΕ ενώ, στο σύνολο, οι οικονομικές σχέσεις της Άγκυρας με τη Μόσχα είναι εξαιρετικά προσοδοφόρες καθώς σήμερα φτάνουν τα 38 δις δολάρια. Στόχος της Άγκυρας, σύμφωνα με εμπειρογνώμονες του Κέντρου Ευρασιατικών Μελετών USAK, είναι να φτάσουν και να ξεπεράσουν το ποσό των 100 δις[1]. Η δε, Τουρκία, αποτελεί τον όγδοο μεγαλύτερο εμπορικό εταίρο της Ρωσίας και μεταξύ άλλων μεγαλόπνοων σχεδίων, στοχεύει στην κατασκευή εμπορευματικού κέντρου μεταφορών το οποίο θα συνδέεται με λιμάνια, αεροδρόμια και αυτοκινητόδρομους ώστε να διευκολυνθούν περαιτέρω οι μεταξύ τους εμπορικές συναλλαγές. Στον τουριστικό τομέα, περίπου 4 εκατομμύρια Ρώσοι τουρίστες επισκέπτονται κάθε χρόνο τη Τουρκία ενώ, από την άλλη, οι ρωσικές επενδύσεις στη Τουρκία πλησίασαν τα 900 εκατ. δολάρια (στοιχεία 2013).
Τον περασμένο Ιούλιο διατυπώθηκε πρόταση της Άγκυρας προκειμένου να γίνεται χρήση των εθνικών νομισμάτων των δύο χωρών στο πλαίσιο των εμπορικών τους συναλλαγών[2] ενώ έχουν ξεκινήσει διαπραγματεύσεις και με τις υπόλοιπες χώρες-μέλη της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης με απώτερο σκοπό να δημιουργηθεί μία ευρύτερη ζώνη ελεύθερου εμπορίου[3]. Μία τέτοια εξέλιξη θα ενδυνάμωνε σημαντικά τα επιχειρηματικά/εμπορικά σχέδια της Άγκυρας και βεβαίως θα γινόταν αποδεκτή με ενθουσιασμό από τον τουρκικό επιχειρηματικό κόσμο.
Τον προηγούμενο μήνα σημειώθηκε έκρηξη των τουρκικών εξαγωγών προς τη Ρωσία εξαιτίας του ρωσικού εμπάργκο σε προϊόντα δυτικής προέλευσης.
Όπως επισημαίνουν και Τούρκοι αξιωματούχοι[4], η Τουρκία δεν είναι μέλος της ΕΕ και δεν προτίθεται να επιβάλλει κυρώσεις στη Ρωσία λόγω της κατάστασης στην Ουκρανία. Αναγνωρίζουν ότι η εξέλιξη αυτή προσδίδει μεγάλα πλεονεκτήματα στη Τουρκία και χαρακτηρίζεται ως άκρως θετική. Ιδιαίτερα μετά τις δραματικές εξελίξεις στη Μ. Ανατολή όπου πολλές τουρκικές εταιρείες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις αραβικές αγορές, η διαφαινόμενη ενδυνάμωση της εμπορικής συνεργασίας με τη Ρωσία δημιουργεί ευοίωνες προοπτικές για την τουρκική οικονομία. Στόχος είναι ο υπερδιπλασιασμός του όγκου εμπορικών συναλλαγών με τη Ρωσία καλύπτοντας σημαντικό μέρος του κενού που θα δημιουργηθεί στη ρωσική αγορά από την έλλειψη τροφίμων και αγροτικών προϊόντων που προέρχονται από την ΕΕ και άλλες δυτικές χώρες. «Αυτή η ευκαιρία πρέπει να μεταφραστεί σε μία ισχυρή, μακροπρόθεσμη εταιρική σχέση» ανέφερε, μεταξύ άλλων, σε συνέντευξη του στο πρακτορείο Reuters ο επικεφαλής του Επιμελητηρίου των Εξαγωγικών Επιχειρήσεων της Τουρκίας κ. Μεχμέτ Μπουγιούκεκσι[5].
Ωστόσο, γίνεται αντιληπτό ότι μεγάλο μέρος των χρημάτων που εισπράττει (και θα εισπράξει) η Άγκυρα, πηγαίνει για την εξόφληση των ενεργειακών αναγκών της. Δεδομένου ότι περισσότερο από το 60% του εισαγόμενου πετρελαίου και φυσικού αερίου στη Τουρκία προέρχεται από τη Ρωσία, κάθε σκέψη για κατά μέτωπο αντιπαράθεση με τη Μόσχα είναι απαγορευτική.
Ο εμπορικός εναγκαλισμός των δύο χωρών ευνοεί όμως και την Ρωσία. Πέρα από το οικονομικό σκέλος, αναπόσπαστο τμήμα της έννοιας της Ευρασίας, όπως αυτή εκφράζεται από τη πολιτική του ρώσου ηγέτη Βλαντιμίρ Πούτιν, ως αντίπαλον δέος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου η Ρωσία κατέχει τη θέση της ηγέτιδας δύναμης, αποτελεί (και) η Τουρκία. Οι τάσεις χειραφέτησης της Άγκυρας από τα πολιτικά δεσμά της Δύσης προκαλούν ικανοποίηση στη Μόσχα ενώ και στο εσωτερικό της Τουρκίας, οι πολίτες βλέπουν θετικά τη προσπάθεια από την ηγεσία της να χαράξει μία πολιτική περισσότερο ανεξάρτητη, ιδιαίτερα από τη στιγμή που η προοπτική της μελλοντική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ εμφανίζεται από ορισμένους ευρωπαίους ως εξαιρετικά μακρινή (ή αδύνατη).
Ωστόσο, η ανάπτυξη στενών και ισχυρών σχέσεων μεταξύ Άγκυρας και Μόσχας δεν πρέπει να οδηγεί στο συμπέρασμα ότι στόχος της στρατηγικής της Άγκυρας είναι η αντιπαράθεση της με τη Δύση. Περισσότερο θα πρέπει να εκληφθεί ως μέρος της συνολικότερης πολιτικής της Άγκυρας για σταδιακή μετατροπή της Τουρκίας από απλό περιφερειακό σύμμαχο και εκπρόσωπο των συμφερόντων της Δύσης στη περιοχή, σε δύναμη αυτόνομη και (κυρίως) ισότιμη. Στη πορεία προς το στόχο αυτό γίνεται κατανοητή και (ως έναν βαθμό) δικαιολογείται η ανάπτυξη στενών σχέσεων Τουρκίας – Ρωσίας σε διάφορους τομείς. Πάντα βέβαια ελλοχεύει ο κίνδυνος να λάβουν χώρα δράσεις που (κατά τους δυτικούς) θα υπερβαίνουν τα όρια και ενδεχομένως να ερμηνευτούν από τη Δύση ως υπέρμετρη εξάρτηση της Τουρκίας από τη Ρωσία, γεγονός που θα προκαλέσει πολιτικό/διπλωματικό βραχυκύκλωμα σε όλες τις πλευρές.
Επιπλέον, αν λάβει κανείς υπόψη τις τελευταίες διπλωματικές αστοχίες της Άγκυρας (Συρία, Αίγυπτος, Λιβύη, Ιράκ) όπου δεν κατάφερε να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στα όσα συνέβησαν και εξακολουθούν να συμβαίνουν στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής, τότε γίνεται περαιτέρω αντιληπτή η χαλαρότητα της τουρκικής αντίδρασης και η εξαιρετικά προσεκτική της στάση απέναντι σε όσα συμβαίνουν στη Κριμαία και την ανατολική Ουκρανία. Οι εξελίξεις αυτές έχουν κάνει την Άγκυρα και την τουρκική διπλωματία ιδιαίτερα προσεκτικές.
Συμπερασματικά, μάλλον είναι γεγονός ότι τα περιθώρια ανάπτυξης από τη πλευρά της Άγκυρας, μίας ευρύτερης στρατηγικής με στόχο τη στενότερη συνεργασία και στρατηγική προσέγγιση με τη Μόσχα, περιορίζονται λόγω των ζωτικών συμφερόντων της Δύσης (κυρίως των ΗΠΑ) και της δέσμευσης της Τουρκίας στις πολιτικές του ΝΑΤΟ. Η γεωγραφική της θέση ωστόσο, και η ευκαιρία, λόγω των συγκυριών, ανάπτυξης στενότερων οικονομικών/εμπορικών σχέσεων με τη Ρωσία, την αναγκάζουν να υιοθετήσει στάση εξαιρετικά προσεκτική. Μένει να δούμε τί επιφυλάσσει το μέλλον...
Σημειώσεις:
1. Ειδησεογραφικό πρακτορείο Ria Novosti (09.09.2014)
- Ardin-rixi.gr (09.09.2014) Σ. Δημόπουλος «Θα διατηρηθεί η συνεργασία Ρωσίας – Τουρκίας?»
- http://energia.gr/article.asp?art_id=85099
- http://www.protothema.gr/economy/article/402214/terastia-eukairia-gia-tin-tourkiki-oikonomia-to-rosiko-ebargo/
- http://www.real.gr/DefaultPrint.aspx?page=arthroprint&id=347141
- http://www.analystsforchange.org/2014/08/blog-post_931.html
- http://armynews.gr/?p=18161
[1] Ειδησεογραφικό πρακτορείο Ria Novosti, 9.8.2014
[2] Ανακοινώθηκε μετά τη συνάντηση του Υπουργού Οικονομικής Ανάπτυξης της Ρωσίας με τον Υπουργό Οικονομικών της Τουρκίας τον περασμένο Ιούλιο
[3] Συζητήθηκε στην ανωτέρω συνάντηση όπου συμφωνήθηκε και η δημιουργία μίας Ομάδας Εργασίας που θα εξετάσει τις δυνατότητες και προοπτικές μίας τέτοιας συνεργασίας.
[4] Ειδησεογραφικό πρακτορείο Ria Novosti, 09.09.2014
[5] Εφημερίδα Πρώτο Θέμα 13.08.2014