Η πρώτη αποτυχία αφορά την πρόβλεψη: είναι αλήθεια ότι κάποιοι σκόρπιοι συναγερμοί ακούστηκαν πριν το μεγάλο «μπαμ». Για παράδειγμα, οι καθηγητές Νουριέλ Ρουμπίνι και Εντ Άλτμαν προειδοποίησαν ότι η κατάσταση που διαμορφώνεται στην αγορά ενυπόθηκων στεγαστικών δανείων χαμηλής εξασφάλισης ήταν μη βιώσιμη, ο Σημίτης προειδοποίησε ήδη από το 2008 ότι η Ελλάδα οδεύει στην αγκαλία του ΔΝΤ. Ωστόσο, αν ανατρέξει κανείς στις θεσμικές εκθέσεις του ΔΝΤ, της Κομισιόν, του ΟΟΣΑ, ή της Παγκόσμιας Τράπεζας, το 2007, πουθενά δεν υπάρχει σαφής προειδοποίηση για συστημικό κίνδυνο τέτοιας έκτασης. Η όλη κατάσταση μου θυμίζει το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Η CIA πλήρωνε εκατοντάδες Σοβιετολόγους, ενώ χιλιάδες καθηγητές σε πανεπιστήμια της Δύσης ψωμίζονταν γράφοντας μελέτες και βιβλία για το Ανατολικό μπλοκ. Κι όμως, ουδείς προέβλεψε την πτώση την κατάρρευση της ΕΣΣΔ! Ακόμη και όσοι είχαν πάρει μυρωδιά για το τι συμβαίνει, υποστηρίζουν ότι δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτα. Για παράδειγμα, η Κεντρική Τράπεζα της Ισπανίας γνώριζε πολύ καλά το 2006 ότι υπάρχει φούσκα ακινήτων στη χώρα. Απλώς, υποστηρίζει, δεν ήξερε τι να κάνει...
Η δεύτερη αποτυχία αφορά την περιγραφή της κρίσης. Πολλοί θα πείτε ότι φταίνε οι δημοσιογράφοι. Μπορεί. Σας διαβεβαιώνω όμως ότι δεν είναι καθόλου εύκολο να περιγράψει κανείς με κάποια ακρίβεια, ή έστω και να καταλάβει το τι συμβαίνει. Πρώτα απ’ όλα, οι παίκτες είναι άπειροι, έχουν αντικρουόμενα συμφέροντα και ελλιπή πληροφόρηση ο ένας για τις προθέσεις του άλλου, σε βαθμό που θα έκανε τους ειδικούς της "θεωρίας των παιγνίων" να σηκώσουν τα χέρια ψηλά. Παρ’τε για παράδειγμα το ελληνικό σκέλος της κρίσης. Έχουμε τους εξής βασικούς παίκτες: το Υπουργείο Οικονομικών και το Μαξίμου στην Αθήνα, το Βερολίνο (Γερμανική κυβέρνηση), την Φρανκφούρτη (ΕΚΤ), την Ουάσινγκτον (ΔΝΤ), τις Βρυξέλλες 1 (Κομισιόν) και τις Βρυξέλλες 2 (Ευρωπαϊκό Συμβούλιο). Δεν είναι μόνο ότι αποκλείεται ένας δημοσιογράφος να μπορεί να έχει πληροφόρηση από όλα τα μέτωπα. Ακόμη και όταν έχει καλή πληροφόρηση από ένα στρατόπεδο, διαπιστώνει ότι οι ίδιοι άνθρωποι του λένε διαφορετικά πράγματα τη μία μέρα, και διαφορετικά την επομένη. Έτσι, τα ρεπορτάζ μοιάζουν αλλοπρόσαλα. «Γιατί δεν τους ξεμπροστιάζετε;» θα ρωτήσει κανείς. Γιατί δυστυχώς όλο και μεγαλύτερο μέρος της ενημέρωσης γίνεται οφφ δε ρέκορντ. Άτυπη ενημέρωση η Τρόικα, άτυπη το υπουργείο οικονομικών, άτυπη η Κομισιόν, άτυπη και το Eurogroup. Όταν όμως επικαλείσαι πηγές, όταν οι πρωταγωνιστές αρνούνται να μιλήσουν μπροστά σε μικρόφωνο, τότε δεν παίρνουν και την ευθύνη όσων λένε. Δεν μπορείς να γράψεις άλλωστε ότι «οι πηγές» φάσκουν και αντιφάσκουν. Εντέλει, αυτοί που εκτίθενται είναι οι δημοσιογράφοι και αυτοί που μπερδεύονται με τις αντικρουόμενες πληροφορίες οι αναγνώστες.
Η τρίτη και μεγαλύτερη αποτυχία όμως αφορά την ανάλυση της κατάστασης. Στην κρίση του 1848, είχαμε τον Μαρξ, στην κρίση του 1929, τον Κέινς. Σήμερα έχουμε καλούς αναλυτές της χρηματοπιστωτικής διάστασης της κρίσης, ή άλλους αναλυτές της ελληνικής ή της ευρωπαϊκής διάστασης της κρίσης. Ουδείς όμως έχει παράξει μία ανάλυση της κρίσης στην ολότητά της, όπου θα καταγράφεται και η περιφερειακή και η συστημική και η χρηματοπιστωτική και η οικονομική και η πολιτική και η ηθική διαστάσεις της.
Φυσικά δεν υποστηρίζω ότι η ανάγνωση του Μαρξ ήταν σωστή. Σήμερα ξέρουμε ότι οι προβλέψεις του για την αναπόφευκτη κατάρρευση του καπιταλισμού ήταν λανθασμένες, ενώ η σύνταγή του για την υπέρβαση του καπιταλισμού εμπεριείχε τους σπόρους του ολοκληρωτισμού. Ωστόσο, μπορεί ο Μαρξ να μη συνέδεσε σωστά τις τελείες, ώστε να απεικονίσει με ακρίβεια την κρίση, αλλά τουλάχιστον εντόπισε τις τελείες. Μας έδωσε τους όρους που χρησιμοποιούμε ακόμη και σήμερα, για να συζητήσουμε.
Το ίδιο ισχύει και για τον Κέινς. Μπορεί η Μεγάλη Ύφεση να μην υποχώρησε με το Νιου Ντιλ, αλλά με τον βομβαρδισμό του Περλ Χάρμπορ από τους Ιάπωνες, αλλά ακόμη και σήμερα οι όροι που χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε τις βουτιές της οικονομίας μας προέρχονται από τη «Γενική Θεωρία της Απασχόλησης, του Τόκου και του Χρήματος».
Υποψιάζομαι ότι δεν θα υπερβούμε την κρίση, αν δεν εμφανιστεί και πάλι κάποιος (ή κάποιοι) στοχαστές, οι οποίοι θα αποπειραθούν έστω να συλλάβουν το πρόβλημα στην ολότητά του. Το γεγονός ότι δεν έχουμε σήμερα έναν Μάρξ να το κάνει, είναι ίσως η μεγαλύτερη αποτυχία της εποχής μας.