Πιό κάτω παραθέτω συνοπτικά τα αποτελέσματα των "εγκεφαλικών μας διεργασιών" κατά τη διάρκεια της πτήσης, τουλάχιστον πριν μια μεγαλοκοπέλα αεροσυνοδός μας επαναφέρει στη πραγματικότητα με το γνωστό.. "Can I do anything else for you" της Business Class (για τη τουριστική ας μη συζητάμε καλύτερα στις μέρες της απελευθερωμένης αγοράς των εταιρειών που δραστηριοποιούνται στον τομέα των αερομεταφορών):
"Ο καπιταλισμός, κατά κοινή παραδοχή, κατηγορείται για πολλά πράγματα στις μέρες μας: τη φτώχεια, την ανισότητα, την ανεργία, ακόμα και την υπερθέρμανση του πλανήτη. Είναι όμως τα προβλήματα που αναστατώνουν πολλούς στις μέρες μας συνέπειες αυτού που ο Μαρξ αποκάλεσε "αχαλίνωτο καπιταλισμό"; Ή μήπως αντ΄αυτού προκαλούνται από την αποτυχία του καπιταλισμού να κάνει όσα πολλοί περίμεναν απ΄αυτόν; Θα έπρεπε άραγε η ατζέντα για την προώθηση της κοινωνικής δικαιοσύνης να βασιστεί στη χαλιναγώγηση του καπιταλισμού ή στην εξάλειψη των εμποδίων που παρακωλύουν την επέκτασή του; Η απάντηση στην περίπτωση των υπό ανάπτυξη περιοχών του πλανήτη (της Λατινικής Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας) είναι προφανώς το δεύτερο.
Προκειμένου να εξηγηθούμε πληρέστερα, είναι χρήσιμο να θυμηθούμε πως φαντάστηκε το μέλλον ο Καρλ Μαρξ. Για τον Μαρξ, ο ιστορικός ρόλος του καπιταλισμού ήταν η αναδιοργάνωση της παραγωγής. Δεν θα υπήρχαν πιά οικογενειακές φάρμες, εργαστήρια τεχνιτών, ούτε το "έθνος των καταστηματαρχών", όπως φέρεται να έχει υποτιμητικά αναφέρει στη Βρετανία ο Ναπολέων. Ολες αυτές οι μικροαστικές δραστηριότητες θα "οργώνονταν" από το αντίστοιχο των σημερινών GE, Boeing, GM, Ford, Toyota, Coca-Cola, Airbus, General Dynamics, BMW, κ.α. Ως αποτέλεσμα, τα μέσα παραγωγής δεν θα ανήκαν πλέον σε εκείνους που πραγματοποιούν την εργασία, όπως στο οικογενειακό αγρόκτημα ή στο εργαστήρι του τεχνίτη, αλλά στο "κεφάλαιο". Οι εργαζόμενοι θα κατείχαν μόνο την ίδια τους την εργασία, την οποία θα αναγκάζονταν να ανταλλάξουν μ΄ένα μίζερο μισθό. Παρ΄ όλα αυτά, θα ήταν πιό τυχεροί από τον "εφεδρικό στρατό των ανέργων" - μια δεξαμενή αδρανών εργατών, αρκετά μεγάλη για να κάνει τους άλλους να φοβούνται μη χάσουν τη δουλειά τους, αλλά και αρκετά μικρή για να μην πηγαίνει χαμένη η υπεραξία που θα μπορούσε να εξαχθεί αν αυτοί υποχρεώνονταν να εργαστούν.
Με όλες τις προηγούμενες κοινωνικές τάξεις να έχουν μετατραπεί σε εργατική τάξη και όλα τα μέσα παραγωγής να βρίσκονται στα χέρια μιας όλο και μικρότερης ομάδας κατόχων "κεφαλαίου", μια προλεταριακή επανάσταση θα οδηγούσε την ανθρωπότητα σε έναν κόσμο της τέλειας δικαιοσύνης: "Από τον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του, για τον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του", όπως το έθεσε ο Μαρξ. Αλλά δεν θα πρέπει να διακωμωδούμε το σφάλμα στη γνωστή πρόβλεψη του Μαρξ. Στο κάτω-κάτω, όπως πικρόχολα σημείωσε ο φυσικός Ν. Μπορ, "η πρόβλεψη είναι δύσκολη, ειδικά για το μέλλον". Γνωρίζουμε πλέον ότι οι μισθοί στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες -καθώς το μελάνι στέγνωνε στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο- ξεκινούσαν μια άνοδο διάρκειας 160 ετών, καθιστώντας τους εργαζόμενους μέρος της μεσαίας τάξης, με αυτοκίνητα, ενυπόθηκα δάνεια, συντάξεις και μικροαστικές έγνοιες. Οι πολιτικοί πλέον υπόσχονται να δημιουργήσουν θέσεις εργασίας ή περισσότερες ευκαιρίες που μπορούν να αξιοποιηθούν από το κεφάλαιο και όχι να καταλάβουν τα μέσα παραγωγής.
Ο καπιταλισμός μπόρεσε να επιτύχει αυτή τη μεταμόρφωση επειδή η αναδιοργάνωση της παραγωγής επέτρεψε μια πρωτοφανή αύξηση της παραγωγικότητας. Ο καταμερισμός της εργασίας εντός και μεταξύ των επιχειρήσεων -τον οποίο ο Άνταμ Σμιθ είχε ήδη το 1776 οραματιστεί ως κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης- επέτρεψε τον καταμερισμό της τεχνογνωσίας μεταξύ των ατόμων, ώστε το σύνολο να γνωρίζει περισσότερα από ότι τα μέρη και να σχηματίζει όλο και μεγαλύτερα δίκτυα ανταλλαγής και συνεργασίας. Μια σύγχρονη εταιρεία έχει εμπειρογνώμονες στην παραγωγή, τον σχεδιασμό, το μάρκετινγκ, τις πωλήσεις, τις χρηματοδοτήσεις, τα λογιστικά, τη διαχείριση ανθρώπινων πόρων, τα φορολογικά, τις συμβάσεις και ούτω καθεξής. Η σύγχρονη παραγωγή δεν είναι απλά ένας σωρός από κτίρια και εξοπλισμό που ανήκουν στο Κεφάλαιο και που τα χειρίζονται μηχανικά αναλώσιμοι εργαζόμενοι. Αντ' αυτού, είναι ένα συντονισμένο δίκτυο ανθρώπων που κατέχουν διαφορετικούς τύπους Ανθρώπινου Κεφαλαίου. Στον αναπτυγμένο κόσμο, ο καπιταλισμός μετέτρεψε όντως σχεδόν τους πάντες σε μισθωτούς εργάτες, αλλά τους έβγαλε επίσης από τη φτώχεια και τους έκανε πιό ευημερούντες από ότι θα μπορούσε να έχει φανταστεί ο Μαρξ. Αυτό όμως δεν ήταν το μόνο πράγμα για το οποίο έσφαλε ο Μαρξ. Μεγαλύτερη έκπληξη αποτέλεσε το γεγονός ότι η καπιταλιστική αναδιοργάνωση της παραγωγής εξασθένησε στον αναπτυσσόμενο κόσμο, αφήνοντας τη συντριπτική πλειοψηφία του εργατικού δυναμικού εκτός του ελέγχου της.
Οι αριθμοί είναι εντυπωσιακοί: Ενώ μόνο ένας στους εννέα ανθρώπους στις Ηνωμένες Πολιτείες είναι αυτοαπασχολούμενος, η αναλογία στην Ινδία είναι 19 στους 20. Λιγότεροι από το ένα πέμπτο των εργαζομένων στο Περού απασχολούνται σε ιδιωτικές επιχειρήσεις του είδους που είχε κατά νου ο Μαρξ. Στο Μεξικό, περίπου ένας στους τρεις. Ακόμα και στο εσωτερικό των χωρών, τα μέτρα ευημερίας συνδέονται στενά με το ποσοστό του εργατικού δυναμικού που απασχολείται στην καπιταλιστική παραγωγή. Στη μεξικανική πολιτεία Νουέβο Λεόν, τα δύο τρίτα των εργαζομένων απασχολούνται σε ιδιωτικές επιχειρήσεις, ενώ στην Τσιάπας μόνο ένας στους επτά. Δεν είναι να απορεί κανείς λοιπόν που το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι πάνω από εννέα φορές υψηλότερο στη Νουέβο Λεόν από ότι στην Τσιάπας. Στην Κολομβία, το κατά κεφαλήν εισόδημα στην Μπογκοτά είναι τέσσερις φορές υψηλότερο από ότι στο Μαϊκάο. Αναμενόμενα, το μερίδιο της καπιταλιστικής εργασίας είναι έξι φορές υψηλότερο στην Μπογκοτά.
Το θεμελιώδες πρόβλημα του αναπτυσσόμενου κόσμου είναι ότι ο καπιταλισμός δεν έχει αναδιοργανώσει την παραγωγή και την απασχόληση στις φτωχότερες χώρες και περιοχές, αφήνοντας τον μεγαλύτερο όγκο του εργατικού δυναμικού εκτός του πεδίου λειτουργίας του. Οπως έχει δείξει η εμπειρία, οι φτωχότερες χώρες του κόσμου δεν χαρακτηρίζονται από αφελή εμπιστοσύνη στον καπιταλισμό, αλλά από άκρα δυσπιστία, η οποία οδηγεί σε βαριές κυβερνητικές παρεμβάσεις και ρυθμίσεις επί των επιχειρήσεων. Υπό τέτοιες συνθήκες, ο καπιταλισμός δεν ευδοκιμεί και οι οικονομίες παραμένουν φτωχές. Χωρίς αμφιβολία έχουν απόλυτο δίκιο αυτοί που εστιάζουν την προσοχή τους στα δεινά των φτωχότερων και πιό αναποτελεσματικών οικονομικών παικτών του πλανήτη. Η δυστυχία τους, ωστόσο, δεν είναι συνέπεια του αχαλίνωτου καπιταλισμού, αλλά ενός καπιταλισμού που έχει χαλιναγωγηθεί με λάθος τρόπο".
Κάπου σ' αυτό το σημείο βρίσκεται και το τέλος της παρουσίασης του "ιπτάμενου" brain storm μας λόγω ξαφνικής εμφάνισης-επέμβασης της μεγαλοκοπέλας αεροσυνοδού λίγο πριν τη προσγείωση. Αν και προσωπικά δεν είμαι σε θέση να μαντέψω με βεβαιότητα τις μετά τη κουβέντα σκέψεις των συναδέλφων όταν -τελικά- καθήσαμε στις θέσεις μας και δέσαμε τις ζώνες, το δικό μου μυαλό πάντως έτρεξε στο αν θα ήταν εφικτό -λαμβάνοντας υπ' όψιν όλα τα παραπάνω- να βγάζαμε και κάποια χρήσιμα συμπεράσματα για τη περίπτωση της Ελλάδας, που ακόμη προσπαθεί να ορθοποδήσει μετά από μια επτάχρονη κρίση που κατά τα φαινόμενα την έχει εξουθενώσει πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά, παρ' όλη τη συμμετοχή της σε ένα απ' τα πιό πλούσια κλάμπ της υδρογείου.
Food for thought για το τέλος της θερινής περιόδου και των διακοπών και εν μέσω φοροκαταιγίδας, οξυμένου προσφυγικού προβλήματος (με την Τουρκία σε κατάσταση ασταθούς ισορροπίας), ψιλοτσαμπουκά (γιατί τελικά πάντα τα βρίσκουν..) μεταξύ Γερμανίας και ΔΝΤ περί ελάφρυνσης του ελληνικού δημόσιου χρέους και αναμονής της φθινοπωρινής αξιολόγησης από τα "παιδιά" της τρόικα (ή, επί το ελληνικότερον, ..της τρόικας).