Αλλά εδώ υπάρχει ένα θέμα. Δεν είναι μόνο ότι δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι οι ηγέτες είναι πραγματικά εξαιρετικά άτομα. Το πιο σημαντικό είναι ότι επιδιώκοντας να αποδείξουν την ιδιαιτερότητα και την υπεροχή τους, οι επίδοξοι ηγέτες ενδέχεται να θέσουν σε κίνδυνο την ικανότητά τους να ηγηθούν.
Αυτό συμβαίνει διότι απλούστατα, όπως παρατηρεί ο Warren Bennis, οι ηγέτες είναι πάντα τόσο αποτελεσματικοί όσο η ικανότητά τους να προσελκύουν ακολούθους. Χωρίς αυτούς, οι ηγέτες δεν υπάρχουν. Όπως διαπίστωνε ο Alex Haslam* στο βιβλίο που εξέδωσαν το 2011 με τους Stephen Reicher και Michael Platow «The New Psychology of Leadership», αυτό σημαίνει ότι το κλειδί για την επιτυχία στην ηγεσία έγκειται στο συλλογικό «εμείς», όχι στο ατομικό «εγώ».
Με άλλα λόγια, η ηγεσία είναι μια διαδικασία που προκύπτει από τη σχέση μεταξύ των ηγετών και των ακολούθων τους, που συνδέεται με την αντίληψή τους ότι είναι μέλη της ίδιας κοινωνικής ομάδας. Οι άνθρωποι που είναι πιο αποτελεσματικοί ηγέτες δείχνουν με τη συμπεριφορά τους ότι είναι σαν εμάς, επειδή μοιράζονται τις ίδιες αξίες, ανησυχίες και εμπειρίες και δρουν για εμάς, επιδιώκοντας να προωθήσουν τα συμφέροντα της ομάδας αντί των προσωπικών τους συμφερόντων.
Αυτή η αντίληψη προσδιορίζει ένα σημαντικό μειονέκτημα στις συνήθεις συμβουλές για επίδοξους ηγέτες. Αντί να επιδιώκουν να ξεχωρίζουν από τους συνεργάτες τους, μπορεί να προσφέρουν καλύτερη υπηρεσία εξασφαλίζοντας ότι τους βλέπουν και ως καλούς ακόλουθους – δηλαδή σαν κάποιον που είναι πρόθυμος να εργαστεί μέσα στην ομάδα και για λογαριασμό της. Εν ολίγοις, οι ηγέτες πρέπει να θεωρούνται ως "ένας από εμάς" (όχι "ένας από αυτούς") και "να δρουν για εμάς" (όχι μόνο για τους ίδιους ή, ακόμα χειρότερα, "γι’ αυτούς").
Σε μία πρόσφατη μελέτη που έκαναν οι Alex Haslam και Kim Peters**, δοκίμασαν αυτές τις ιδέες μέσω μιας διαχρονικής ανάλυσης ανερχόμενων ηγετών, μεταξύ 218 ανδρών του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού, που συμμετείχαν σε ένα ειδικό πρόγραμμα εκπαίδευσης μετά από μια σειρά δοκιμών ψυχολογικής ικανότητας και φυσικής κατάστασης. Συγκεκριμένα, εξέτασαν αν η ικανότητα των νέων να πείσουν σαν ηγέτες τους συναδέλφους τους συνδέεται με την τάση τους να θεωρούν τους εαυτούς τους ως φυσικούς ηγέτες (με τις δεξιότητες και τις ικανότητες της ηγεσίας) ή ως ακόλουθους (που ασχολούνται περισσότερο με το να γίνουν κάποια πράγματα παρά με το να τα κάνουν κάνουν με το δικό τους τρόπο).
Για το σκοπό αυτό, ανίχνευσαν πώς αυτοπροσδιορίζονται οι νέοι αυτοί, σαν ηγέτες ή σαν ακόλουθοι, κατά τη διάρκεια μιας φυσικής και επίπονης εκπαίδευσης πεζοναυτών, διάρκειας 32 εβδομάδων, που τους προετοίμαζε για πολεμικές επιχειρήσεις σε μια σειρά ακραίων συνθηκών. Αυτό κορυφώθηκε, για τους νεοσύλλεκτους και τους διοικητές που επέβλεπαν την κατάρτισή τους, με ψηφοφορία για την επιβράβευση με το μετάλλιο του Commando στον νέο που επέδειξε την μεγαλύτερη ικανότητα ηγεσίας. Έτσι ποιος συγκέντρωσε τις περισσότερες ψήφους; Οι πεζοναύτες που θεωρούσαν τον εαυτό τους ως ηγέτη ή εκείνοι που έβλεπαν τον εαυτό τους ως ακόλουθο;
Σε αντιστοιχία με την ανάλυση που παρουσιάζεται παραπάνω, διαπίστωσαν ότι οι νεοσύλλεκτοι που αυτοπροσδιορίζονταν ως φυσικοί ηγέτες δεν ήταν σε θέση να πείσουν τους συναδέλφους τους γι’ αυτό.. Αντίθετα, εκείνοι που έβλεπαν τον εαυτό τους (και θεωρούνταν από τους διοικητές) ως ακόλουθοι ήταν εκείνοι που τελικά εμφανίστηκαν σαν ηγέτες. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι εκείνοι που θέλουν να ηγούνται πρέπει πρώτα να προσπαθήσουν να ακολουθούν.
Ενδιαφέρον όμως είναι ότι, παράλληλα με αυτά τα αποτελέσματα, διαπίστωσαν επίσης ότι οι νεοσύλλεκτοι που αυτοπροσδιορίζονταν ως φυσικοί ηγέτες θωρούνταν και από τους διοικητές τους ως έχοντες περισσότερες δυνατότητες να ηγηθούν απ 'ό,τι όσοι έβλεπαν τους εαυτούς τους ως ακόλουθους. Αυτό δείχνει ότι η καλή ηγεσία εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη θέση στην οποία βρίσκεται αυτός που την αξιολογεί. Οι αξιολογητές που βρίσκονται μέσα στην ομάδα και μπορούν να βιώσουν προσωπικά την ικανότητα των μελών της ομάδας να επηρεάσουν ο ένας τον άλλο, φαίνεται να αναγνωρίζουν την ηγεσία εκείνων που θεωρούν τους εαυτούς τους ως ακόλουθους. Αντίθετα, όσοι βρίσκονται εκτός ομάδας φαίνεται να είναι πιο συντονισμένοι με τον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον εαυτό του κάποιος που θέλει να είναι ηγέτης.
Αυτό το τελευταίο μοτίβο δείχνει πολλά για τη δυναμική της επιλογής ηγεσίας και βοηθά να εξηγήσουμε γιατί οι άνθρωποι που επιλέγονται ως ηγέτες από ανεξάρτητες ομάδες επιλογής, συχνά αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν σε πραγματικές συνθήκες. Έχει επίσης τη δυνατότητα να περιπλέξει την εικόνα για τους επίδοξους ηγέτες. Διότι στις περιπτώσεις των οργανισμών που δεν βασίζονται σε δημοκρατικές διαδικασίες για την επιλογή των ηγετών τους, οι εργαζόμενοι που θεωρούνται ηγέτες (από μόνοι τους και από εκείνους που έχουν την εξουσία να τους αναδείξουν) είναι πιθανότερο να διοριστούν σε ηγετικές θέσεις παρά όσοι βλέπουν τους εαυτούς τους ως ακόλουθους.
Ωστόσο, όπως υποδεικνύουν τα δεδομένα από την έρευνα για τους πεζοναύτες, η ανάδειξη όσων προσπαθούν να ξεχωρίσουν από την ομάδα τους μπορεί στην πραγματικότητα να είναι μια συνταγή αποτυχίας. Ενθαρρύνει τους ηγέτες να ερωτευτούν τη δική τους εικόνα και να τοποθετηθούν πάνω και έξω από τους ακολούθους τους. Και αυτός είναι ο καλύτερος τρόπος για να χάσει ένας ηγέτης την αγάπη όσων τον ακολουθούν. Και όχι μόνο θα υπονομεύσει την ικανότητα του ηγέτη να καθοδηγήσει, αλλά θα καταπνίξει επίσης την προθυμία των υπολοίπων να τον ακολουθήσουν. Και αυτή τελικά θα αποδειχθεί ότι είναι μια πορεία προς την οργανωτική μετριότητα.
________________________________________
*Ο Alex Haslam είναι Καθηγητής Ψυχολογίας και Australian Laureate Fellow στο Πανεπιστήμιο του Queensland και συγγραφέας.
**Ο Kim Peters είναι ανώτερος λέκτορας οργανωτικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Queensland.