Σαφώς συνδυάζονται και με επισκέψεις σε περιοχές με περισσότερο ή λιγότερο γνωστά θρησκευτικά μνημεία, και η Μεγάλη Εβδομάδα είναι περίοδος που υπάρχει μεγάλη προσέλευση πιστών, προσκυνητών και επισκεπτών στις εκκλησίες. Άλλωστε συνδυάζονται και πολλές τοπικές Χριστιανικές παραδόσεις και έθιμα που σχετίζονται με τις θρησκευτικές τελετές της Μεγάλης Εβδομάδος, σε διάφορες περιοχές.Αν και η ταξιδιωτική δραστηριότητα της περιόδου του Πάσχα, προέρχεται και από λόγους της διαθεσιμότητας χρόνου από τις διακοπές των σχολείων, τις μερικές επίσημες δημόσιες αργίες, αλλά και την συνήθεια τουλάχιστον για τους Έλληνες, πολλοί να πηγαίνουν στους τόπους καταγωγής τους, το προσκύνημα σε άγιες εικόνες και ιερά λείψανα είτε ως έκφραση του λατρευτικού συναισθήματος είτε ως υλοποίηση τάματος, ή ακόμα και ευχαριστία για την θεία βοήθεια ή παρέμβαση, είναι η κατ’ εξοχήν θρησκευτική προσκυνηματική πράξη, και η περίοδος της Μεγάλης Εβδομάδος είναι κατ’ εξοχήν περίοδος πνευματικής σκέψης και περισυλλογής, ακόμη και για τους Έλληνες ταξιδιώτες που εκμεταλλεύονται τις μέρες για διακοπές.

Η Ελλάδα είναι «ευλογημένη» γιατί μεταξύ των πολλών φυσικών, ιστορικών, αρχαιολογικών, πολιτιστικών πόρων και παραδόσεων, περιλαμβάνει κατάσπαρτα σε όλη την έκτασή της θρησκευτικά μνημεία και προσκυνήματα, ιερές μονές, εκκλησίες, πολλές με μοναδικά χαρακτηριστικά. Όλοι οι νομοί της χώρας έχουν στην γεωγραφική τους έκταση μνημεία «θρησκευτικού ενδιαφέροντος». Οι διακοπές και ο επισκέψεις πολλές φορές συνδυάζονται και με τα προσκυνήματα, τους ιερούς ναούς, τις ιερές μονές, και τόπους όπου έζησαν, θαυματούργησαν μόνασαν  και δίδαξαν οι Απόστολοι, Άγιοι, ή οι τόποι που ευρέθησαν άγιες εικόνες και ιερά λείψανα και αποτελούν προσφιλείς «θρησκευτικού ενδιαφέροντος» προορισμούς.

Χρησιμοποιώ την έκφραση αυτή γιατί εκτός από την προσκυνηματική και λατρευτική ιδιότητα των ιερών λειψάνων, ιερών εικόνων, εκκλησιών και μονών, πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη και τις άλλες διαστάσεις της προσωπικότητας των μνημείων αυτών. Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι πέραν της θρησκευτικής, έχουμε και άλλες «διαστάσεις» των θρησκευτικών μνημείων: την πολιτιστική, γιατί τα θρησκευτικά μνημεία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την εξέλιξη του ελληνικού και βυζαντινού πολιτισμού, την  πνευματική διάσταση με την έκφραση των τεχνών και των γραμμάτων, στις τεχνοτροπίες των αγιογραφιών, της αρχιτεκτονικής και της διακόσμησης των ναών, στην συγγραφή θρησκευτικών και άλλων κειμένων, την ιστορική, γιατί η διαχρονική ιστορία του έθνους, έχει όχι μόνο συνδυαστεί με θρησκευτικές τελετές και παραδόσεις, αλλά και έχει εκδηλωθεί σε ιερούς τόπους, και μητροπολίτες, ιερείς και μοναχοί έχουν συμμετάσχει, ακόμη και μαρτυρήσει, σε διάφορα ιστορικά γεγονότα, και τέλος και την περιβαλλοντική διάσταση, με το δεδομένο ότι βρίσκουμε Ιερές Μονές, ασκηταριά, αλλά και εκκλησίες, που χτίστηκαν σε χώρους ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (Ι. Μονές Αιμυαλών και Φιλοσόφου στο Φαράγγι του Λούσιου στην Αρκαδία), Μονές στα βουνά των Αγράφων, ή σε περιοχές γεωμορφολογικής ιδιαιτερότητας (χαρακτηριστικές οι Μονές και τα ασκηταριά των Μετεώρων), ή σε σπήλαια και έγκοιλα όπου βρέθηκαν και ακόμη διατηρούνται Ιερές Μονές και Εκκλησίες (όπως η γνωστή Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, η Παναγία Σπηλιανή στην Νίσυρο, και αλλού), και υπάρχουν παραδείγματα σε όλη την Ελλάδα

Σε αυτές τις διαστάσεις πρέπει να προσθέσουμε τις σχετιζόμενες, άμεσα και έμμεσα, λαϊκές παραδόσεις και έθιμα που ο λαός έχει συνδέσει με θρησκευτικές, εορτές, μνημεία, θαυματουργές εικόνες και λείψανα αγίων, καθώς και τις διάφορες θρησκευτικές τελετές, της Εβδομάδας των Παθών, του Πάσχα, αλλά και άλλων εορτών, των Χριστουγέννων, του Αγιασμού των Υδάτων, τον εορτασμό της Κοιμήσεως Θεοτόκου το 15-Αύγουστο,  και πολλές άλλες, πολλές που συνδυάζονται και με αντίστοιχες τοπικές παραδόσεις.

Αν και η περίοδος του Πάσχα είναι εκτός από περίοδος χριστιανικής λατρείας και κατ΄ εξοχήν και περίοδος τουριστικής διακίνησης, το πλήθος των θρησκευτικών μνημείων που υπάρχουν στην Ελλάδα σε όλες τις περιοχές επιτρέπει ουσιαστικά να προσθέσει κανείς και μια διάσταση θρησκευτικού τουρισμού σε κάθε ανάδειξη χαρακτηριστικών σε όλες τις γεωγραφικές περιοχές. Διαφέρουν βεβαίως σε βαθμό είτε ιδιαιτερότητας είτε θρησκευτικής σημασίας είτε πολιτιστικής σημασίας, οι διάφορες περιοχές και οι διάφοροι συγκεκριμένοι θρησκευτικοί τόποι και μνημεία.

Το υπουργείο Τουρισμού έχει ιδιαίτερα αναφερθεί στην ανάπτυξη των «θεματικών μορφών τουρισμού» και στον πρόσφατο νόμο που ψηφίστηκε τον Δεκέμβριο 2018, περιλαμβάνεται ο ορισμός του «θρησκευτικού τουρισμού» αλλά χωρίς περαιτέρω στοιχεία. Όμως ήδη από την περίοδο της προηγούμενης Κυβέρνησης (2013) έχει υπογραφεί μεταξύ της Εκκλησίας της Ελλάδος και του Υπουργείου Τουρισμού, Πρωτόκολλο Συνεργασίας, που αναφέρει σειρά δράσεων προς υλοποίηση, που μερικές ήδη πραγματοποιούνται. Χρειάζεται όμως καλύτερος συντονισμός, που εύκολα μπορεί να γίνει με το δεδομένο ότι λειτουργεί Κοινή Επιτροπή μεταξύ της Εκκλησίας και του Υπουργείου, και στην οποία θα μπορούσαν να προστεθούν και οι Ενώσεις των αυτοδιοικητικών φορέων (ΕΝΠΕ και ΚΕΔΕ).

Το πλεονέκτημα μερικών από τις δραστηριότητες θρησκευτικού τουρισμού, των πανηγύρεων, των θρησκευτικών εορτών, και των προσκυνημάτων, είναι ότι δεν περιορίζονται από την τουριστική σαιζόν. Αφενός μεν, εορτές και πανηγύρια υπάρχουν καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, αφετέρου δε, τα προσκυνήματα που δεν σχετίζονται με συγκεκριμένες εορτές, επίσης είναι για όλη τη διάρκεια του χρόνου. Η πολιτιστική θρησκευτική έκφραση μπορεί να ασκείται όλες τις εποχές, εντός και εκτός, της υψηλής τουριστικής περιόδου.

Την ανάπτυξη της επισκεψιμότητας  επηρεάζει ο παράγοντας της οργάνωσης της επίσκεψης και στον θρησκευτικό τουρισμό οι περισσότεροι επιλέγουν να «αγοράσουν» ένα πακέτο οργανωμένου προσκυνηματικού  ταξιδιού. Τέτοιου είδους πακέτα διατίθενται διεθνώς (π.χ. προς τους Αγίους Τόπους), προσφέρονται ειδικές κρουαζιέρες και περιηγητικές εκδρομές, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την περιήγηση στα «Βήματα του Αποστόλου Παύλου», που έχει αναδείξει και η γειτονική μας Τουρκία, και για την οποία υπάρχει έντονο ενδιαφέρον δυτικο-ευρωπαίων χριστιανών.

Στον τουρισμό θρησκευτικών ενδιαφερόντων, δημοφιλή είναι τα ταξίδια «περιηγητικής διαδρομής θρησκευτικού ενδιαφέροντος» που μπορούν να συνδυάζονται με «πολιτιστικούς ή θρησκευτικούς δρόμους» (θα μπορούσαν να αναπτυχθοόπως «Δρόμοι του Κρασιού»). Για την Ελλάδα, μπορούμε να προβάλουμε ως ειδικές Θρησκευτικές – Προσκυνηματικές Διαδρομές τις διάφορες Παναγίες, την Βυζαντινή Αγιογραφική Τέχνη, την Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική, τα Μουσεία Θρησκευτικού Ενδιαφέροντος και άλλα. Ήδη ορισμένες αυτοδιοικητικές αρχές έχουν ενδιαφερθεί να προωθήσουν τέτοιου είδους δραστηριότητες.

Με το δεδομένο ότι στον δυτικό κόσμο εκτιμάται ότι διακινούνται για «θρησκευτικό τουρισμό» περισσότερα από 300 εκατομμύρια ταξιδιώτες, ότι ο Οργανισμός Προσκυνηματικών Περιηγήσεων της Καθολικής Εκκλησίας – Opera Romana Pelegrinazzi – διακινεί περί τα 40 εκατομμύρια προσκυνητές, ότι την Ελλάδα επισκέπτονται πολλοί κάτοικοι χωρών (ιδίως της ανατολικής Ευρώπης και της Ρωσίας) που είναι όχι μόνο Χριστιανοί αλλά Ορθόδοξοι, είναι σημαντικό να αντιμετωπίζεται ο «θρησκευτικός τουρισμός» με προτεραιότητα στην στόχευση της κυβερνητικής πολιτικής για τον τουρισμό.

Για την ανάπτυξη του τουρισμού θρησκευτικού ενδιαφέροντος συνιστώνται τέσσερα βήματα για την επίτευξη της αναγνωρισιμότητας του θρησκευτικού μνημείου ή τόπου:

• Επισήμανση των διάφορων προσκυνηματικού ενδιαφέροντος και τουριστικής προσελκυσιμότητας θρησκευτικών πόρων, που προσφέρονται είτε για προσκυνηματική ή τουριστική δραστηριότητα
• Η ανάδειξη αυτών των μνημείων με βάση τα χαρακτηριστικά της «θρησκευτικής ακτινοβολίας τους», και των ιδιαιτεροτήτων κατασκευής, τεχνοτροπίας ή τέχνης, κειμηλίων, ή φυσικού περιβάλλοντος
• Εξασφάλιση της προσβασιμότητας για την διευκόλυνση των επισκεπτών (οδική προσβασιμότητα, αλλά και χρονική προσβασιμότητα ωραρίου επίσκεψης)
• Προώθηση και προβολή του θρησκευτικού ή προσκυνηματικού μνημείου ή τόπου προς τις υποψήφιες ή τις δυνητικές αγορές με διάφορες ενέργειες.

Ελπίζουμε ότι στον προγραμματισμό και τον καθορισμό αναπτυξιακών στόχων της οικονομίας και του τουρισμού ο «θρησκευτικός τουρισμός» θα αξιολογηθεί και θα υποστηριχθεί προκειμένου να αποκομίσουμε τα επιθυμητά αλλά και δυνητικά οφέλη, της γεωγραφικής διάχυσης μορφών τουρισμού, της δωδεκάμηνης δραστηριότητας και της ανάδειξης όλων των διαστάσεων των θρησκευτικών μνημείων ως μοναδικών χαρακτηριστικών του Ελληνικού τουριστικού χαρτοφυλακίου.

Χρήστος Πετρέας
Οικονομολόγος – Σύμβουλος Τουριστικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης - Εμπειρογνώμων ΕΕ
– Μέλος Συνοδικής Επιτροπής Προσκυνηματικών Περιηγήσεων
της Ι. Συνόδου Εκκλησίας της Ελλάδος