Ένα βασικό συμπέρασμα της ανάλυσης των πολιτικών για την αντιμετώπιση του brain drain είναι ότι ο επαναπατρισμός των επιστημόνων που μετανάστευσαν στο εξωτερικό δεν μπορεί να επιτευχθεί αν δεν δημιουργηθούν σταθερές θέσεις εργασίας. Δηλαδή αν δεν αυξηθεί η ζήτηση των ελληνικών επιχειρήσεων για επιστήμονες υψηλής εξειδίκευσης, ώστε να έχουν προοπτικές απασχόλησης στον τομέα τους. Η χαμηλή ζήτηση για επιστήμονες υψηλών προσόντων στην Ελλάδα είναι και το αρχικό αίτιο μετανάστευσης τους.
Η επιδότηση του κόστους της εργασίας γενικά μπορεί να συμβάλλει στην προώθηση στην απασχόληση. Όμως η εφαρμογή μεθοδολογιών ενεργητικών πολιτικών απασχόλησης που βασίζονται μόνο στην πρόσκαιρη επιδότηση μισθού, δεν είναι σίγουρο ότι θα έχουν τα επιθυμητά αποτελέσματα στον τομέα της απασχόλησης εξειδικευμένων επιστημόνων υψηλών προσόντων και συνακόλουθα στη δημιουργία σταθερών θέσεων εργασίας επιστημόνων σε επιχειρήσεις. Θα πρέπει να υλοποιηθούν μέτρα μείωσης φόρων και εισφορών για θέσεις επιστημόνων, καθώς και άλλες πολιτικές.
Θα πρέπει να παράγουν αποτελέσματα οι πολιτικές για την ίδρυση και ανάπτυξη περισσότερων επιχειρήσεων όπου θα εργάζονται και θα παράγουν καινοτομία επιστήμονες υψηλών προσόντων. Μέχρι να γίνει αυτό, όσοι είναι στο εξωτερικό θα μπορούσαν να επανασυνδεθούν με τα ελληνικά πανεπιστήμια, με τα ερευνητικά κέντρα και με τις ελληνικές επιχειρήσεις. Δηλαδή παρότι διαμένουν εκτός Ελλάδας, θα μπορούσαν να δοθούν κίνητρα και χρηματοδότηση για να υλοποιούν μέρος του ερευνητικού έργου τους στην Ελλάδα. Θα συνεργάζονται με τους εδώ Έλληνες επιστήμονες οι οποίοι θα αποκτούν εργασία, μισθό και εμπειρία χωρίς να μεταναστεύουν και θα συμβάλλουν στην ενίσχυση της καινοτομίας στην ελληνική ερευνητική κοινότητα και στις ελληνικές επιχειρήσεις. Αυτές οι πολιτικές θα συμβάλλουν στην κινητικότητα επιστημόνων υψηλής ειδίκευσης από το εξωτερικό προς την Ελλάδα (brain circulation) και θα συμβάλλουν στον επαναπατρισμό τους. Επιπλέον, θα αμβλύνουν τις σοβαρές αρνητικές συνέπειες στην αναπτυξιακή δυναμική της χώρας λόγω της απώλειας σημαντικού μέρους του επιστημονικού δυναμικού της και θα συνεισφέρουν στη δημιουργία ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων σε περισσότερους τομείς έρευνας και κλάδους της οικονομίας.
Για brain circulation προτείνεται μία καλή πρακτική που έχουν ακολουθήσει και άλλα κράτη: η δημιουργία ενός Δικτύου Γνώσης των Ελλήνων και των Ελληνίδων επιστημόνων της Διασποράς, που θα συνδέεται με το ελληνικό οικοσύστημα έρευνας και καινοτομίας. Αυτό μπορεί να είναι το πρώτο βήμα για κινητικότητα από το εξωτερικό προς την Ελλάδα και για την αντιστροφή του brain drain.
Η δικτύωση για συνεργασία μπορεί να γίνεται πρωτίστως μέσω ίντερνετ. Όχι με απλές ενημερωτικές ιστοσελίδες, αλλά σε πλατφόρμες διαβούλευσης και αλληλεπίδρασης: Επιστήμονες του εξωτερικού, πανεπιστήμια, ερευνητικά κέντρα, επιχειρήσεις και φορείς χρηματοδότησης, θα είναι σε ένα διαρκή διάλογο, οργανωμένοι ανά στρατηγικό τομέα έρευνας και καινοτομίας. Επιστήμονες θα παρουσιάζουν την έρευνα τους και οι επιχειρήσεις τα επιχειρηματικά σχέδια τους, με σκοπό την ανάπτυξη συνεργασιών και την επιχειρηματική αξιοποίηση καινοτομιών στην Ελλάδα. Προτείνεται μία ολοκληρωμένη πλατφόρμα αλληλεπίδρασης με όλα τα ενδιαφερόμενα μέρη του οικοσυστήματος έρευνας και καινοτομίας. Μία τέτοια πλατφόρμα θα εξυπηρετεί τους στόχους της εθνικής αναπτυξιακής πολιτικής και της εθνικής στρατηγικής έξυπνης εξειδίκευσης. Επιπλέον θα τις ανατροφοδοτεί, για να σχεδιάζονται και να υλοποιούνται και νέες δράσεις.
Επίσης, θα χρηματοδοτούνται ανταλλαγές επιστημόνων, συμμετοχές σε συνέδρια και ερευνητικά έργα Ελλήνων επιστημόνων που θα υλοποιούνται στην Ελλάδα. Είναι σημαντικό οι επιστήμονες να θεωρούνται οι «ιδιοκτήτες» των ερευνητικών έργων τους και να επιλέγουν το ελληνικό ερευνητικό κέντρο που θα τους φιλοξενεί.
Ένα ακόμα μέτρο που έχει αποδειχθεί αποτελεσματικό είναι να δίνονται ειδικά οικονομικά κίνητρα για την επιστροφή μηχανικών και τη στήριξη τους στην ίδρυση επιχειρήσεων. Αυτό προϋποθέτει βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, κάτι που επιδιώκεται ολοένα και πιο ενεργά.
Η επανασύνδεση θα πρέπει να συνοδεύεται από πολιτικές για τη συγκράτηση των επιστημόνων στη χώρα για να μην μεταναστεύουν περισσότεροι και να μη διευρύνεται το brain drain. Τα «βιομηχανικά διδακτορικά» που προτείνει ο ΣΕΒ είναι μία καλή πρόταση για τη συγκράτηση επιστημόνων στην Ελλάδα.
Το brain drain δεν είναι μόνο ένα πρόβλημα απασχόλησης, συνδέεται πρωτίστως με το παραγωγικό μοντέλο της χώρας. Οπότε είναι σημαντικό να δώσουμε έμφαση στην ανάπτυξη της οικονομίας της γνώσης και να έχουμε μία πολυεπίπεδη πολιτική για την αντιμετώπιση του που να στοχεύει στη συγκράτηση, στην επανασύνδεση και στον επαναπατρισμό των επιστημόνων μας.
*Ο Σαράντης Κουγιού είναι Διδάκτωρ Ιστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών και της Τεχνολογίας /ΙΦΕΤ των ΕΚΠΑ & ΕΜΠ με ειδίκευση στις διεθνείς σχέσεις και στη διεθνή πολιτική οικονομία και ο συγγραφέας του σχετικού κειμένου πολιτικής του ΕΛΙΑΜΕΠ: «Η διεθνής συνεργασία στην έρευνα και στην καινοτομία με την αξιοποίηση της Ομογένειας, μετατρέποντας το “brain drain” σε “brain gain”» (ΕΛΙΑΜΕΠ, Policy paper No 25, Αθήνα, Μάρτιος 2016).