Γεννήθηκε στην ενορία του Αγίου Αθανασίου Θεσσαλονίκης το 1792 και απεβίωσε το 1886 σε ηλικία 92 ετών στη Μάλτα, όπου ετάφη. Παντρεύτηκε αλλά έμεινε άτεκνος. Ο πατέρας του, Νικόλαος Παπάφης, ήταν μεγαλέμπορος στη Σμύρνη ενώ η μητέρα του καταγόταν από την ονομαστή οικογένεια Δ’Αναστάση. Έλαβε ικανοποιητική μόρφωση και φροντισμένη ανατροφή. Σε ηλικία 16 ετών δούλεψε με τον πατέρα του, ο οποίος είχε στήσει το κέντρο επιχειρήσεών του στη Σμύρνη. Δύο χρόνια μετά αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την πόλη, λόγω του αιφνίδιου θανάτου του πατέρα του. Το 1810 βρέθηκε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου να βοηθά στις επιχειρήσεις του εύπορου θείου του Δ’Αναστάση. Μέσω αυτού μετέβη στην Μάλτα, εμπορικό και ναυτικό κέντρο της Μεσογείου εκείνη την εποχή, αναλαμβάνοντας το εμπορικό υποκατάστημα του θείου του.
Στη Μάλτα η εξέλιξη του Ιωάννη ήταν ραγδαία. Μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα κατέκτησε δημόσια αξιώματα. Στις 5 Ιουλίου του 1822 ο αντιστράτηγος της Μάλτας, Πάουερ, εξ ονόματος του βασιλέως της Αγγλίας, Γεωργίου, τον εξουσιοδότησε να ενεργεί ως δημόσιος μεσίτης στη Μάλτα και τις εξαρτήσεις της. Έτσι ανέλαβε την τροφοδοσία του αγγλικού στόλου της Μεσογείου και σύντομα συνδέθηκε με διακεκριμένες προσωπικότητες της εποχής, όπως ο Οικουμενικός Πατριάρχης της Κωνσταντινουπόλεως, ο κυβερνήτης της Ελλάδας, Καποδίστριας, αλλά και με πολλούς υπουργούς εξωτερικών διαφόρων χωρών. Στα 14 χρόνια κατά τα οποία άσκησε το επάγγελμα του χρηματομεσίτη, απέκτησε τεράστια περιουσία. Το 1836 ασθένησε σοβαρά και αναγκάστηκε να απέχει από τις εργασίες του επί μακρόν, γεγονός που στάθηκε η αιτία να μην επιστρέψει στο επάγγελμα του δημοσίου μεσίτη.
Η ασθένειά του είχε ως συνέπεια την αλλαγή του τρόπου ζωής του. Έκτοτε, απομονωμένος στην οικία του στο Ραμπάτο, ασχολήθηκε με τη μελέτη και τη συγγραφή άρθρων οικονομικού περιεχομένου και την παρακολούθηση των χρηματιστηριακών διακυμάνσεων. Όταν ανάρρωσε, προτίμησε να επενδύσει την πείρα, τις γνώσεις και τα χρήματά του σε μετοχές ατμοπλοϊκής εταιρείας και σε διάφορα χρεόγραφα. Συνδέθηκε στενά με τις χρηματιστηριακές τραπεζικές εταιρείες “Baring Brothers & Co” στο Λονδίνο και “Hottinguer & Co” στο Παρίσι, οι οποίες με τις υποδείξεις του προέβαιναν σε αγορά ή πώληση χρεογράφων τους. Η νέα του ενασχόληση του απέφερε τόσα πολλά κέρδη, ώστε στο δεύτερο κομμάτι της ζωής του (μετά την ασθένεια του 1836) να έχει αποκτήσει ακόμη μεγαλύτερη οικονομική άνεση.
Παρότι ο Ιωάννης Παπάφης δεν επέστρεψε ποτέ στην Ελλάδα, ενδιαφερόταν πολύ γι’ αυτήν. Εφόσον είχε γεννηθεί στην τουρκοκρατούμενη, τότε, Θεσσαλονίκη, ο ευπατρίδης Παπάφης είχε μόνο την τούρκικη ιθαγένεια ενώ αργότερα, στη Μάλτα, απέκτησε και την αγγλική.
Ευεργεσίες
Ο Ιωάννης Παπάφης χρηματοδότησε πολλάκις τη νεοσύστατη Ελλάδα και την ελληνορθόδοξη κοινότητα της υπόδουλης Θεσσαλονίκης. Με 4.000 ισπανικά δίστηλα* βοήθησε σημαντικά την προσπάθεια του Καποδίστρια για την ανασύσταση του ελληνικού κράτους. Υπήρξε εκ των σημαντικότερων χρηματιστηριακών μετόχων της Τράπεζας της Ελλάδος. Το 1859 το Πανεπιστήμιο Αθηνών του απένειμε το Μετάλλιο της Εθνικής Ευγνωμοσύνης καθότι συνέβαλε με μεγάλη χρηματική δωρεά στην ανέγερσή του. Το 1879 κληροδότησε με τη διαθήκη του 10.000 χρυσές λίρες στο ορφανοτροφείο Χατζηκώνστα της Αθήνας, 100.000 χρυσά φράγκα στα Ελληνικά Εκπαιδευτήρια Θεσσαλονίκης και 15.000 χρυσά φράγκα στο Ορφανοτροφείο Ελένης Τζανή στον Πειραιά. Ανταποκρινόμενος στο αίτημα βοήθειας του Οικουμενικού Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄ προκειμένου να χτίσει γηροκομείο στο νησί Πρώτη της Κωνσταντινούπολης, απέστειλε άμεσα 1.000 φράγκα. Ακόμη διέθεσε 10.000 χρυσές λίρες μέσω του «Κεφαλαίου Παπάφη» στους νέους της Μάλτας που επιθυμούσαν να ξενιτευτούν.
Αίσθηση προκαλεί το γεγονός ότι ο Παπάφης επιθυμούσε να παραμείνει άγνωστος. Οι φιλανθρωπίες που απέστελλε ήταν ανώνυμες μέσω των τραπεζιτών του στο Παρίσι, με συνέπεια η Εφορεία των Σχολείων της Θεσσαλονίκης να στείλει στη γαλλική τράπεζα Hottinguer ευχαριστήρια επιστολή που ξεκινούσε «Προς Τον ανώνυμον ευεργέτην των εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών καταστημάτων της Ελληνικής Κοινότητος Θεσσαλονίκης…». Ο ανώνυμος δωρητής αποκαλύφθηκε μετά το θάνατό του όταν δημοσιεύθηκαν οι διαθήκες. Στη διαθήκη του μάλιστα όριζε το Παπάφειο ορφανοτροφείο να ονομαστεί «Μελιτεύς», από το όνομα της Μελίτης (Μάλτας), δηλαδή της δεύτερης πατρίδας του. Όμως οι Θεσσαλονικείς από ευγνωμοσύνη προς τον ιδρυτή του το ονόμασαν «Παπάφειο Ορφανοτροφείο “ο Μελιτεύς”».
Το Παπάφειο
Σύμφωνα με τη διαθήκη του Ιωάννη Παπάφη χτίστηκε το Παπάφειο Ορφανοτροφείο. Το Νεοκλασικό οικοδόμημα του Παπάφειου βασίστηκε σε σχέδια του γνωστού αρχιτέκτονα Παιονίδη και του δόθηκε το σχήμα «Ε» για να θυμίζει την Ελλάδα, την Ελπίδα και την Ελευθερία. Άρχισε να κτίζεται το 1894 και ολοκληρώθηκε το 1903 σε οικόπεδο έκτασης 53.880 τετραγωνικών πήχεων, το οποίο αγόρασε ο Παπάφης το Σεπτέμβριο του 1883 από τον τούρκο μεγαλοκτηματία Hamdi Bey. Συνολικά η αγορά του οικοπέδου κόστισε 1.698 λίρες (Β. Δημητριάδης, 1983). Συνολικά η κατασκευή του Παπάφειου κόστισε περίπου 40.000 φράγκα αλλά ο Ιωάννης Παπάφης άφησε στην τράπεζα της Γαλλίας 100.000 χρυσές λίρες, ώστε να συντηρείται το ίδρυμα από τους τόκους. Η προσφορά του Παπάφειου στο κοινωνικό σύνολο υπήρξε τεράστια: πρωτοστάτησε στους εθνικούς αγώνες, τους βαλκανικούς αγώνες, τους απελευθερωτικούς του 1912-’13, ενώ και στις ειρηνικές περιόδους προσέφερε καταφύγιο και βοήθεια στους δεινοπαθούντες και περιέθαλψε τεράστιο αριθμό παιδιών που είχαν ανάγκη καταφυγίου και αγωγής. Μόνο το 1948 φιλοξενούσε 4.650 παιδιά, θύματα του εμφυλίου πολέμου. Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης χρησιμοποιήθηκε ως στρατιωτικό νοσοκομείο ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε και για τη στέγαση του παθολογικού τμήματος του Δημοτικού Νοσοκομείου.
Μέρος από τη σωζόμενη επιστολογραφία του Παπάφη
1. Ο Παπάφης ειδοποιεί τον ανιψιό του, Αντώνιο Κανέλλη (Antonio Ganolli), ότι τον έχει συστήσει στους αδελφούς Ράλλη στην Κωνσταντινούπολη και αυτοί μάλλον θα τον πάρουν στη δούλεψή τους εκεί ή σε άλλο υποκατάστημά τους. Του δίνει συμβουλές για τη διαγωγή του και του αποστέλλει χρήματα:
Κωνσταντινούπολι· Antonio Ganolli· Ἐν Μάλτα 12 Σεπτεμβρίου 1845
Ἀκριβέ μοι Ἀντώνιε,
Ἡ παρούσα μου θέλει σοῦ ἐγχειρισθεῖ παρὰ τοῦ Κου. Τομαζή Ῥάλλη, εἷς τῶν πέντε ἀδελφῶν, καὶ διευθυντὴ τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει ἐμπορικοῦ καταστήματος Τ. Ῥάλλη και Σα. Τὸν ῥηθέντα Κον Τομαζὴ ἐπαρακάλεσε ὥστε νὰ μὲ κάμει τὴν χάριν διὰ νὰ σὲ πάρει εἰς τὴν δούλευσίν των, ὁ ὁποῖος ἔλαβε τὴν καλοσύνην καὶ μ’ἔταξεν, ὅτι φθάνοντας εἰς τὴν Κωνστ. Θέλει ἐξετάσει περὶ σοῦ, καὶ ἄν λάβῃ καλὰς πληροφορίας περὶ τῆς γενικῆς σου διαγωγῆς καὶ τοῦ χαρακτήρος σου, θέλει ἀμέσως σὲ δεχθεῖ εἰς τὴν δούλευσίν του δηλ. εἰς τὸ κατάστημα τῆς Κωνστ. ἤ διὰ ἕν ἀπὸ τὰ τόσα καταστήματά του ἄλλοθεν·
Ἀντώνιε, ἡ θεῖα Πρόνοια σὲ παρουσιάζει μεγάλην καὶ καλὴν εὐκαιρίαν, ὅθεν ἄν εἶσαι τίμιος, ἐπιμελὴς, φρόνιμος, προσεκτικὸς, καὶ πραγματικῶς φιλαλήθης εἶμαι βέβαιος ὅτι μὲ τους Κους Ράλληδες θέλει ζήσεις καλὰ· διὰ νὰ ἐπιτύχεις ὅμως, ἐξόχως αἱ ἄνωθεν πέντε ἀρεταὶ εἶναι παρομοίως ἀναγκαῖα καὶ μία ἄλλη, δηλ. νὰ μὴν γράψεις ποτέ σου τὸ παραμικρὸν ἐμένα οὔτε κᾀνενὸς ἄλλου, ἀλλ’ οὗτε ποτέ σου νὰ ὀμιλεῖς μὲ κᾀνένα περὶ τῶν ὑποθέσεων τῶν Κων. Ράλληδων.
Διὰ τὰς δεινὰς περιστάσεις εἰς τὰς ὁποῖας ἐσχάτως εὐρέθεις, ἐνδεχόμενον νὰ μὴν ἔχεις ἀρκετὰ φούματα, ὅθεν καὶ ἔδωσα τῷ Κῷ Τομαζῇ Αγκλικὰ φλωρία 20. διὰ νὰ βολευθεῖς·
ὑγίαινε· ὁ θεῖος σου·
Μ.Τ. Αντὶ τὰ 20 Ἀγκλικὰ θέλει εἶναι 90 Τουρκικὰ.-
2. Ο Παπάφης ζητά από τον Κοκό Σκαραμαγκά να του επιστρέψει 250 σκούδα που του είχε δανείσει 23 χρόνια πριν:
Σμύρνη. Φίλε κύριε Κοκκὸ Σκαραμαγκᾶ. Ἐν Μάλτα 7 Νοεμβρίου 1845
Κατ’αὐτὰς ἀπέρασεν ἐντεῦθεν ὁ Ζαννὴς ὁ Ράλλης, ἐκ τοῦ ὁποῖου μὲ μεγάλην μου εὐχαρίστησιν ἔμαθον ὅτι εὐρίσκεσαι εἰς Σμύρνην ὑγιειὴς καὶ εἰς λαμπρὰς περιστάσεις· Ὅθεν καὶ ἔρχομαι μὲ τὴν παρούσαν μου νὰ σοῦ ἐνθυμήσω, ὅτι εὑρισκόμενος εἰς Αλεξάνδρειαν μ’ἐπιστολήν σου τῶν 17 Οκτωβρίου 1822 μ’ ἔγραφες “Τώρα δὲ ἔρχομαι νὰ σὲ παρακαλέσω διὰ τῆς παρούσης μου νὰ μὲ δανίσεις … 250, ἐπειδὴ καὶ ἔχω μεγάλην χρείαν, καὶ θέλει σοῦ τὰ ἐπιστρέψω ὅταν ἠμπορέσω ἐπειδὴ κατὰ τὸ παρὸν εἶμαι πολλὰ ἐλειπὴς … Ἐστοχάσθην νὰ προστρέξω εἰς ἐσένα καὶ νὰ σὲ παρακαλέσω νὰ μοῦ κάμεις τοῦτην τὴν χάριν νὰ μοῦ στείλεις τὰ ἄνωθεν $ 250, ὅσον ὀγλήγορα δυνατὸν/χωρὶς να μοῦ τὰ στείλεις διὰ μέσου τοῦ θείου σου / μὲ ὅποιον τρόπον στοχάζεσαι, καὶ τῆς χάριτος θέλει σοῦ εἶμαι ὑπόχρεος”.
Ἐγὼ δὲ μ’ἐπιστολήν μου τῶν 10 Νοεμβρίου 1822 σοῖ ἔγραφον· “Κατὰ τὴν ζήτησίν σου ἰδοῦ ὁποῦ σοῦ στέλνω τὰ $ 100 τάλληρα, καὶ δυνάμει τῆς ἔσωθεν ῥιτζεβοῦτας πάσχησε νὰ τὰ λάβῃς ἀπὸ τὸν Καπετὰν A. Nall τοῦ Αγγλικοῦ Μπριγαντούνη “Titus”.
Φίλε, ἄν αἱ περιστάσεις σου εἶναι καθὼς ἔμαθον ἀπὸ τὸν Ζαννὴν, πρέπει νὰ μοῦ ἐπιστρέψεις τὰ δάνεια κατὰ τὴν ὑπόσχεσίν σου·
Μένω ασπαζόμενός σου εἰλικρινῶς.
*Ισπανικό δίστηλο: το ισπανικό τάλιρο ή πιάστρο, νόμισμα ευρείας κυκλοφορίας στην Ευρώπη τότε (19ος αιώνας), ειδικότερα δε στη μετεπαναστατική νεοσύστατη Ελλάδα, όπου κυκλοφορούσε πληθώρα διαφορετικών νομισμάτων, με δημοφιλέστερα και κυρίαρχα, όμως, μόνο κάποια από αυτά, όπως το ισπανικό δίστηλο
Χρήστος Μπουτάτος