Οι συντάξεις στην Ελλάδα παίζουν ρόλο οικογενειακού εισοδήματος, δήλωσε πρόσφατα ο Υπουργός Οικονομικών, προειδοποιώντας ότι οι περικοπές στις συντάξεις θα έχουν ευρύτερες κοινωνικές συνέπειες. Έχει δίκιο ως προς αυτό. Οι συντάξεις, σε ένα κοινωνικό πλαίσιο σφιχτών οικογενειακών σχέσεων και αυστηρά εγκλωβισμένης στην οικογένεια διαγενεακής αλληλεγγύης, λειτουργούν όντως και ως οικογενειακό εισόδημα. Άλλωστε, ακριβώς αυτές οι άτυπες ενδο-οικογενειακές χρηματικές μεταβιβάσεις εξηγούν πως η ελληνική κοινωνία δεν έχει ακόμα διαλυθεί στα εξ ων συνετέθη. Γιατί ας μην γελιόμαστε, τόσο έντονη ύφεση δεν έχει βιώσει καμία δυτική οικονομία τις τελευταίες δεκαετίες και είναι αμφίβολο αν άλλη χώρα θα άντεχε τέτοιες περιδινήσεις.
Τα οικονομικά μεγέθη είναι ενδεικτικά. Η χώρα απώλεσε περίπου το ¼ του ΑΕΠ της σε μια πενταετία. Η πτώση της οικονομικής δραστηριότητας οδήγησε σε ανεργία ρεκόρ της τάξης του 26.5% (2014), ενώ η ανεργία στους νέους ξεπερνάει το δυσθεώρητο 50%. Ακόμα χειρότερα, η μακροχρόνια ανεργία φτάνει στο απίστευτο 20%, ένα από τα υψηλότερα ποσοστά μακροχρόνιας ανεργίας που έχουν εμφανιστεί ποτέ σε ανεπτυγμένη οικονομία. Τέλος, το ποσοστό των φτωχών εργαζόμενων αγγίζει το 13.4%. Κοντολογίς, η αγορά εργασίας (που αποτελεί σχεδόν την αποκλειστική πηγή εσόδων των νέων) βρίσκεται σε αξιοθρήνητη κατάσταση.
Το κοινωνικό κράτος απών. H Ελλάδα είναι η μοναδική ευρωπαϊκή χώρα που δεν έχει ένα ολοκληρωμένο σύστημα ελάχιστου εισοδήματος. Τα επιδόματα ανεργίας είναι μικρής διάρκειας και ανεπαρκή, ενώ η κρατική βοήθεια σε είδος (παροχή υπηρεσιών, προγράμματα κατάρτισης, κτλ.) προς τους νέους και τους ανέργους είναι πολύ κάτω των περιστάσεων. Υπό αυτές τις συνθήκες, είναι θαύμα πως ο κοινωνικός ιστός δεν έχει καταρρεύσει ολοκληρωτικά προκαλώντας χαοτικές κοινωνικές αναταραχές. Αντίθετα, οι αντιδράσεις υπήρξαν σχετικά ήπιες και προερχόμενες ως επί το πλείστον όχι από αυτούς που πραγματικά υποφέρουν, αλλά κυρίως από προνομιούχες ομάδες που επιδιώκουν τη διατήρηση του status quo.
Το παράδοξο της σχετικής ανθεκτικότητας της ελληνικής κοινωνίας οφείλεται σε σημαντικό βαθμό στον ιδιαίτερο ρόλο της οικογένειας που αντικαθιστά τόσο το κράτος (δηλαδή τη γενική κοινωνική προστασία) όσο και την ανάγκη συμμετοχής στην αγορά εργασίας, απορροφώντας με αυτόν τον τρόπο ως ένα βαθμό τους κραδασμούς της κρίσης. Ενδεικτικά, σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία της Eurostat, η Ελλάδα έχει το μεγαλύτερο ποσοστό νέων ηλικίας 25-29 που ζουν με τους γονείς τους στην Ευρώπη (68%, ενώ ο μέσος όρος στην Ευρώπη είναι μόλις 39.1%). Καθόλου συμπτωματικά, το ποσοστό αυτό έχει αυξηθεί τα χρόνια της κρίσης, από 61.6% το 2008 σε 68% το 2013. Για να το πούμε παραστατικά, αν η χώρα είχε κοινωνικές δομές Μ. Βρετανίας και δεν είχε ένα από τα υψηλότερα ποσοστά ιδιοκατοίκησης στην Ευρώπη, σήμερα οι μισοί θα κοιμόμασταν σε παγκάκια.
Ως προς αυτή τη διάσταση, ο ρόλος της οικογένειας είναι θετικός. Ενυπάρχει όμως ο κίνδυνος να λειτουργούν οι προστατευτικές ιδιότητες της οικογενειακής διαγενεακής αλληλεγγύης ως αντι-μεταρρυθμιστική παγίδα. Αν τα άτομα είναι σχετικά ικανοποιημένα (ή ακριβέστερα όχι αρκετά δυσαρεστημένα) από το υφιστάμενο βιοτικό επίπεδο, τότε δεν δημιουργείται η απαραίτητη πολιτική μάζα που θα μπορούσε να μοχλεύσει τη μεταρρύθμιση του συστήματος, δηλαδή τη δημιουργία μιας δυναμικής, καινοτομικής, εξωστρεφούς και λιγότερο κρατικοδιαίτης οικονομίας.
Συνεπώς, η οικογένεια διαδραματίζει έναν αμφίδρομο ρόλο. Από τη μια προστατεύει και από την άλλη εγκλωβίζει. Δεν υπάρχει λόγος να καταδικάσουμε συλλήβδην το ελληνικό μοντέλο οικογενειακής αλληλεγγύης (κάτι τέτοιο θα ισοδυναμούσε με το να πετάξουμε το μωρό μαζί με τα νερά του μπάνιου). Όμως θα πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε τον τρόπο σκέψης και τις αντιλήψεις μας σαν κοινωνία, προκειμένου να αλλάξουμε εθελοντικά και συνειδητά τις παραγωγικές δομές της οικονομίας, να θεραπεύσουμε τις χρόνιες παθογένειες, να λειτουργήσει αποδοτικά η ιδιωτική πρωτοβουλία και επιτέλους να απαλλαγούμε από το βρόχο της αντιπαραγωγικής λιτότητας. Αν δεν γίνουν τα παραπάνω εθελοντικά, τότε απλώς θα περιμένουμε άπραγοι έως ότου αποσυντεθούν και τα τελευταία δίκτυα προστασίας της κοινωνίας και η πραγματικότητα υποταχθεί στην ανάγκη.