Τα τελικά συμπεράσματα  ήταν οτι:

• Παρ΄ότι ο Λοιμός των Αθηνών ηταν ένα φαινόμενο πολύ μεγάλης έντασης και κλίμακας, η Αθηναική Δημοκρατία επανέκτησε πολύ συντομα την ισχύ της (Εκστρατεία στην Σικελία 415-413 πΧ), εξοικονομώντας τους απαραίτητους πόρους απο την φορολογία των πλουσίων (η ηγεσία των ολιγαρχικών επέδειξε σπάνια πολιτική διορατικότητα και απλά διαπραγματεύθηκε το μέγεθος αυτής της έκτακτης φορολογικής επιβάρυνσης). 

• Η εξαχρείωση των ηθών κατά την διάρκεια της πανδημίας ήταν αυτή που οδήγησε στην παρακμή την Αθηναική Δημοκρατία αφού ανέδειξε στην εξουσία άνδρες (πχ Αλκιβιάδης), που δεν είχαν σκοπό να υπηρετήσουν την Πολιτεία αλλά να εξυπηρετήσουν αποκλειστικά το προσωπικό τους συμφέρον. 

Με βαση λοιπόν αυτά τα αρχικά συμπεράσματα, θα περιγράψουμε την "επόμενη ημέρα" από ένα παρόμοιας κλιμακας φαινόμενο,την πανδημία της Μαύρης Πανώλης που ξέσπασε στην Μεσαιωνική κεντρική Ευρώπη απο τον 1348 έως το 1353. 

Κατ΄αρχήν θα πρέπει να τονίσουμε ότι πριν την εμφάνιση της Μαύρης Πανώλης η κεντρική Ευρώπη ζούσε μία πορεία οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης.

Από το 900 έως την εμφάνιση της πανδημίας ο πληθυσμός αυξάνονταν, νέα πανεπιστήμια ιδρύονταν και μεγαλοπρεπείς ναοί γοτθικού ρυθμού, δείγμα οικονομικής ευρωστίας, ανεγείρονταν σε όλες τις μεγάλες πόλεις της κεντρικής Ευρώπης. Σίγουρα μία μακροχρόνια εξελικτική αναπτυξιακή πορεία, λογικό όμως αποτέλεσμα των ρυθμών και των διαδικασίων της μεσαιωνικής εποχής. 

Η πανδημία της Μαύρης Πανώλης είχε στην Ευρωπαική ήπειρο περίπου 25 εκατ. νεκρούς, περίπου το 1/3 του τότε ευρωπαικού πληθυσμού (ακριβώς το ίδιο ποσοστό θυμάτων όπως και στον Λοιμό των Αθηνών), ολόκληρες περιοχές και πόλεις ερημώθηκαν ενω οι τεράστιες ανθρώπινες απώλειες οδήγησαν στην οικονομική παρακμή και κοινωνική κατάρρευση το φεουδαρχικό σύστημα. 

Μετά την Μαύρη Πανώλη

Μία απο τις πόλεις που πλήγηκαν με το χειρότερο τρόπο ήταν η Φλωρεντία, στην οποία περίπου το 80% των κατοίκων της βρήκε τον θάνατο. Απολύτως αντικειμενικά η Φλωρεντία μεταβλήθηκε σε μία πόλη φάντασμα. Όμως όπως όλοι γνωρίζουμε, η Φλωρεντία μετά απο μερικά χρόνια αναδείχθηκε σε οικονομική και πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης. Πρόκειται για ένα ιστορικό γεγονός που είχε σαν πρωταγωνιστές μερικές μεγάλες οικογένειες τραπεζιτών τους Μεδίκους (Medici), τους Αλμπιζι (Albizzi) και τους Πάτσι (Pazzi). 

Η οικογένεια των Μεδίκων ευνοούσε την δημοκρατική διακυβέρνηση και την ανεξαρτησία της Πόλης και οι οικογένειες των Άλπιζι και των Πάτσι είχαν σαφώς ολιγαρχικές και φιλικές προς το Βατικανό θέσεις. Με επικεφαλείς τους Μεδίκους η μεσαία τάξη και τα εργατικά σωματεία διεκδίκησαν πολιτικά δικαιώματα, με αποτέλεσμα την αιματηρή αποτυχία το 1378 της υπό τον Σιλβέστρο των Μεδίκων, εξέγερσης των Τσιόπι (Ciopi-εργάτες υφαντουργίας).

Οι πολιτικοί αγώνες για δημοκρατική εκπροσώπηση και δικαιότερη φορολογία συνεχίστηκαν με τους ίδιους ιστορικούς πρωταγωνιστές. Συνεχώς η Δημοκρατική πτέρυγα υπό την ηγεσία των Μεδίκων κέρδιζε δικαιώματα, πάντα όμως μετά από σκληρή αντιπαράθεση με την ολιγαρχική πτέρυγα στην οποία συνέχιζε να ηγείται η άλλη μεγάλη οικογένεια της Φλωρενίας, οι Πάτσι. 

Το Πάσχα του 1478 αυτή η αντιπαράθεση εξ αιτίας της γενναίας υπέρ των κατώτερων στρωμάτων φορολογικής μεταρρύθμισης που πρότειναν οι Μέδικοι, εφθασε στο αποκορύφωμα της με την δολοφονία του Τζουλιάνο των Μεδίκων μέσα στην καθεδρικό ναό και την εκτέλεση όλων των μελών της οικογένειας Πάτσι και του καρδινάλιου εκπροσώπου του Πάπα, από τον Λορέντζο των Μεδίκων τον Μεγαλοπρεπή. 

Ήταν το τέλος της ιστορικής διεργασίας που ξεκίνησε μετά το τέλος της πανδημίας της Μαύρης Πανώλης με την την αιματηρή εξέγερση των Τσόμπι (1378). 

Στην διαρκεια όμως αυτής της ιστορικής διαδρομής έστω και με αργούς ρυθμούς η Φλωρεντία αναπτύσσεται. Αποτινάσσει την κηδεμονία των ηγεμόνων του Μιλανου, καταλαμβάνει τη πόλη της Πίζα και αποκτά λιμάνι για το εξαγωγικό εμπόριο και στην συνέχεια ελέγχει όλη την περιοχή της Τοσκάνης. 

Σημαντικοί καλλιτέχνες αρχίζουν να βρίσκουν καταφύγιο και δουλειά στην πόλη, οι εργασίες για την αποπεράτωση του  παγκοσμίως γνωστού και μνημείου, του καθεδρικού ναού της πολής ξαναρχίζουν. Το αναπόσταστο τμήμα του καθεδρικού νάου, το παγκοσμίως γνωστό μνημείο καμπαναριό του Giotto εγκαινιάζεται το 1359, ενω εκείνη την χρονική περιόδο τελειώνει και η διακόσμηση του άλλου περίφημου ιστορικού μνημείου της Φλωρεντίας, της εκκλησίας του Βαπτιστή Ιωάννη. 

Και μετά τον κορωνοϊό, τι; 

Από την στιγμή που έγινε εμφανές ότι η πανδημία του κορωνοϊού δημιουργεί μία μείζονα κρίση που θα αλλάξει την μορφή του κόσμου,όπως τον γνωρίσαμε έως σήμερα, παρουσιάσαμε την θέση μας. Η διαμόρφωση της επόμενης ημέρας με βαση τα ιστορικά παραδέιγματα δεν είναι οικονομικό ζήτημα αλλα πρόβλημα δημοκρατίας. 

Ας δούμε που μας έχει οδηγήσει έως τώρα η ιστορική μελέτη. Σε δυο ιστορικά γεγονότα μείζονος κλίμακας  α) στον Λοιμό των Αθηνών και β) στην πανδημία της Μαύρης Πανώλης, ο αριθμός των θυμάτων ποσοστιαία είναι πολύ μεγάλος και περίπου ο ίδιος (το 1/3 του τότε πληθυσμού) και λογικά οι οικονομικές επιπτώσεις θα ήταν εξ ίσου μεγάλες.

(Εάν επιχειρήσουμε να κάνουμε αναγωγή στους δημοσιονομικά μεγέθη που αναφέρει ο Θουκυδίδης, τα συμπεράσματα είναι αρκετά υψηλά και για τα σημερινά δεδομένα).

Στην Αθηναική Δημοκρατία οι ολιγαρχικοί αποδέχονται να καλύψουν οικονομικά τις επιπτώσεις της πανδημίας και η Αθηναϊκή πολιτεία επανακτά σύντομα (περιπου σε 10 χρόνια) την ισχύ της. 

Στη Φλωρεντία συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο, οι ολιγαρχικοί αντιδρούν στην αυξημένη φορολογία και τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Διεξάγουν αγώνα οπισθοφυλακών και καθυστερούν την κορύφωση της αναπτυξιακής πορείας της πόλης η οποια λίγα χρόνια μετά την εξάλειψη της πανδημίας έχει αρχίσει και πάλι να δείχνει την δυναμική της και να μεγαλουργεί (αποπεράτωση του ναου του Αγίου Ιωαννη του Βαπτιστή, αποπεράτωση του καμπαναριου του Giotto,επανεναρξη των εργασιών στον καθεδρικό ναό, ανεξαρτησία απο το Μιλάνο, κατάληψη της Πίζας κλπ). 

Ιστορικό συμπέρασμα 

Εκεί που η δημοκρατική διαδικασία (Αθηναική Δημοκρατία) λειτούργησε χωρίς προσκόμματα, οι επιπτώσεις της κρίσης αντιμετωπίστηκαν πολύ γρήγορα για τις δυνατότητες της ιστορικής περιόδου. Εκεί που οι ολιγαρχικοί αντέδρασαν (Φλωρεντία) η αναπτυξιακή πορεία παρ'ότι έδωσε σαφή δείγματα δυναμικής, επιβραδύνθηκε λόγω της σφοδρότητας των πολιτικών αγώνων. 

Θεωρούμε τουλάχιστον ανόητο, σήμερα που κανείς δεν γνωρίζει αν και πότε θα κυκλοφορήσει σε ευρεία χρήση αποτελεσματική θεραπεία για την πανδημία του κορωνοϊού να επιχειρήσουμε να οριοθετήσουμε την μάκρο-οικονομική διάσταση του προβληματος που δημιουργεί η πανδημία. 

Το μόνο που μπορούμε να κανουμε είναι να μελετήσουμε το πρόβλημα στην ιστορική του διαδρομή και να βγαλουμε τα αντίστοιχα συμεράσματα που θα μας βοηθήσουν όταν η πανδημία τεθεί υπό έλεγχο να σχεδιάσουμε τις καλυτερες πολιτικές για την λύση του προβλήματος του οικονομικού προβλήματος (παγκόσμιο χρέος). 

Εξ άλλου κάτι ανάλογο κάνουν και άλλοι πολύ εξυπνότεροι και σοφότεροι απο εμάς. Η μεγαλύτερη κεντρική τράπεζα του κόσμου, η FED πρόσφατα και με αφορμή την πανδημία του κορωνοϊού, δημοσίευσε μελέτη (https://www.frbsf.org/economic-research/files/wp2020-09.pdf) για τις επιπτώσεις των μεγάλων πανδημιών στην οικονομία, την πολιτική, τον πολιτισμό και στις ανθρώπινες σχέσεις και βάσει όλων αυτών των συμπερασμάτων επιχειρεί να προσεγγίσει πολύ πρόχειρα τις επιπτώσεις στην παγκόσμια οικονομία λόγω της πανδημίας του κορωνοϊού. 

Το αναφέραμε προηγουμένως και θα το επαναλάβουμε. 

Είναι τουλάχιστο ανόητο, σήμερα που κανείς δεν γνωρίζει εάν και πότε θα βρεθεί αποτελεσματική θεραπεία να δημοσιεύουμε απόψεις για την κλίμακα και την δεινότητα της επερχόμενης ύφεσης αλλα και για τον χρόνο και το μέγεθος της συνεπακόλουθης ανάπτυξης. 

Ολοι το κατανοούμε, όσο αργει η ανακάλυψη της αποτελεσματικής θεραπείας τόσο μεγαλύτερη θα είναι η ύφεση και τόσο πιο δύσκολη θα είναι και η πορεία για την ανάπτυξη. 

Μέχρι τότε το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να αφήσουμε τις ανοησίες και την κινδυνολογία που γεμίζει ακόμα περισσότερο με φόβο την ψυχή των ανθρώπων και να συλλογιστούμε τι κανάμε λάθος και ζούμε σήμερα αυτή την τρομερή περιπετεια και ταυτόχρονα να κάνουμε ότι και τα στελέχη της FED να μελετήσουμε ιστορία για να δούμε πως αντιμετώπισαν οι προγονοί μας παρόμοιες τρομερές καταστάσεις ώστε να μην επαναλάβουμε τα λαθη τους.