Αρχίζει η Τουρκική στρατιωτική Επιχείρηση Αττίλας (Atilla Harekati), η οποία σε δύο φάσεις (ΑΤΤΙΛΑΣ Ι & ΙΙ) καταλαμβάνει το 37% της Κύπρου, προσφυγοποιεί περίπου 120 χιλ. Ελληνοκύπριους, ενώ στις μάχες περίπου 3 χιλ. Ελληνοκύπριοι χάνουν την ζωή τους.
Παρουσιάσαμε στο προηγούμενο άρθρο μας τα γεγονότα των Ματωμένων Χριστουγέννων 1963 και τις επιπτώσεις που είχαν στην ενότητα της Κυπριακής Δημοκρατίας, αφού διχοτόμησαν γεωγραφικά, εθνοτικά και πολιτικά την Κύπρο. Ακόμα και οι Τουρκοκύπριοι δημόσιοι υπάλληλοι αποχώρησαν από τις υπηρεσίες τους μετά από εντολή της Τουρκοκυπριακής ηγεσίας.
Το πρώτο εξάμηνο του 1964 είναι ταραχώδες. Οι ΗΠΑ και η Μ. Βρετανία θεωρούν την Κύπρο de facto διχοτομημένη και προωθούν την Νατοϊκή λύση της διπλής ένωσης.
Οι διπλωματικές πρωτοβουλίες της Μ. Βρετανίας (Πενταμερής Διάσκεψη) και των ΗΠΑ (Σχέδιο Άτσεσον) καταλήγουν σε αποτυχία παρ’ ότι οι κυβερνήσεις της Ελλάδας (Ένωση Κέντρου-Γ. Παπανδρέου), της Τουρκίας καθώς και οι Τουρκοκύπριοι, επί της ουσίας συμφωνούν διατυπώνοντας αντιρρήσεις τεχνικής φύσεως. Ο μόνος που διαφωνεί στρατηγικά και πολιτικά είναι ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος επικαλούμενος α) το ενιαίο της Κυπριακής δημοκρατίας όπως αυτό ορίζεται από το Σύνταγμα που διαμόρφωσαν οι Συμφωνίες της Ζυρίχης και του Λονδίνου β) την δική του πολιτική επιλογή για πρωταγωνιστικό ρόλο της Κύπρου στο κίνημα των Αδεσμεύτων. Σύμμαχος στην αντι-ΝΑΤΟικη στάση του Μακαρίου η Ε.Σ.Σ.Δ., που δημόσια δεσμεύθηκε (Επιστολή Ν. Χρουστσώφ) ότι η «Σοβιετική Ένωση δεν θα μείνει αδιάφορη εφ’ όσον επιχειρηθεί οποιαδήποτε επέμβαση στην Κύπρο».
Παράλληλα με τις διαπραγματεύσεις συνεχίζονται και οι ένοπλες συγκρούσεις μεταξύ των δύο κοινοτήτων. Από την μία πλευρά οι Γκρίζοι Λύκοι της ΤΜΤ και από την άλλη πλευρά οι παρακρατικές ομάδες της οργάνωσης ΑΚΡΙΤΑΣ. Όταν η ένταση και η βία κορυφώνονται η Τουρκία απειλεί με ένοπλη επέμβαση. Για να αντιμετωπιστούν οι Τουρκικές απειλές η κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου του Γ. Παπανδρέου με την σύμφωνη γνώμη του Αρχιεπισκόπου στέλνει μυστικά στην Κύπρο μια μεραρχία στρατού. Διοικητής αυτής της μεραρχίας διορίζεται με κοινή απόφαση Γ. Παπανδρέου-Μακαρίου ο στρατιωτικός αρχηγός του εθνικό-απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ, o απόστρατος Ελληνοκύπριος στρατηγός Γεώργιος Γρίβας. Αμφιλεγόμενη προσωπικότητα. Υπερσυντηρητικός, αντικομμουνιστής, φιλοβασιλικός, ακραίος εθνικιστής, υπέρμαχος της ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα. Στο πανελλήνιο γίνεται για πρώτη φορά γνωστός με την ίδρυση της φιλοβασιλικής Οργάνωσης Χ που δρα (με την ανοχή των αρχών κατοχής) εναντίον του ΕΑΜ.
Παρ’ ότι από την Δεξιά προβάλλεται ως αρχηγός της ΕΟΚΑ, η ιστορική αλήθεια είναι διαφορετική. Ο Μακάριος είναι ο πραγματικός ηγέτης της ΕΟΚΑ που διορίζει τον Γ. Γρίβα στρατιωτικό ηγέτη της οργάνωσης. Ο Γ. Παπανδρέου προωθεί τον Γ. Γρίβα στην διοίκηση της Ελληνικής μεραρχίας γιατί προσδοκά να πιέσει έμμεσα τον Μακάριο ώστε να αποδεχθεί την Νατοϊκή λύση της διπλής ένωσης την οποία υποστηρίζει και ο Γ. Γρίβας.
Τεράστιο λάθος του Γ. Παπανδρέου, που το πληρώνει ακριβά η Κύπρος, αφού παραδίδει την άμυνα του νησιού σε ένα φανατισμένο ακροδεξιό που όπως θα δείξουν τα επόμενα γεγονότα λειτουργεί τουλάχιστον αλλοπρόσαλλα, αλλά και ο ίδιος αφού από την Κύπρο και από Έλληνες αξιωματικούς που υπηρετούν στην Ελληνική μεραρχία ξεκινάει η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ την οποία αποκαλύπτει, μεγαλοποιεί και δημοσιοποιεί ο Γ. Γρίβας, με βασικό μάρτυρα κατηγορίας τον Ν. Σαμψών.
Στις 8 Αυγούστου 1964 ο Γ. Παπανδρέου διαπιστώνει έντρομος το λάθος του αλλά είναι πλέον αργά. Ο Γ. Γρίβας ως κοινός διοικητής Ελληνικής μεραρχίας και Εθνικής Φρουράς (που τότε ιδρύεται και οργανώνεται) διεξάγει επιθετικές στρατιωτικές επιχειρήσεις εναντίον του Τουρκοκυπριακού θύλακα της Μανσούρα. Επίσημα, η περιοχή θεωρείται η πύλη για την παράνομη εισαγωγή τουρκικού οπλισμού στην Κύπρο. Η Τουρκία αντιδρά άμεσα και βίαια με αεροπορικούς βομβαρδισμούς εναντίον της Πάφου, που προκαλούν τον θάνατο 55 Ελληνοκυπρίων. Οι δύο χώρες βρίσκονται στα πρόθυρα πολεμικής σύρραξης. Ο Γ. Παπανδρέου τηλεγραφεί στον Μακάριο: «Άλλα συμφωνούμε και άλλα πράττετε», και δηλώνει στον Κύπριο πρεσβευτή στην Αθήνα, Ν. Κρανιδιώτη: «Ηπατήθην, η επίθεσης ανελήφθη εν πλήρη αγνοία της Ελληνικής κυβερνήσεως και του Γενικού Επιτελείου Στρατού. Είμαι βαθύτατα αγανακτισμένος».
Ο Μακάριος αδιαφορεί για τις αντιδράσεις του Γ. Παπανδρέου, εκμεταλλεύεται την κρίση και βάζει την Σοβιετική Ένωση στο παιχνίδι. Η Ρωσία υποσχόμενη βοήθεια εάν απειληθεί «η ελευθερία και η ανεξαρτησία της Κυπριακής δημοκρατίας», οξύνει ακόμα περισσότερο τις Ελληνο-Τουρκικές διαφορές. Η στροφή προς την Ρωσία εξοργίζει τις ΗΠΑ και επιβεβαιώνει τις θέσεις των Αμερικάνων υπερ-συντηρητικών που θεωρούν τον Μακάριο «Φιντέλ Κάστρο της Μεσογείου». Θέση που βαθμιαία αναδεικνύεται στην κρίσιμη παράμετρο για την διαμόρφωση της πολιτικής των ΗΠΑ στο Κυπριακό. Όταν το 1974 εκδηλώνεται το πραξικόπημα και ο ΑΤΤΙΛΑΣ επιτίθεται, οι Σοβιετικές εγγυήσεις παραμένουν γράμμα κενό.
Τον Νοέμβριο 1967 ο Γ. Παπανδρέου δεν είναι πλέον πρωθυπουργός. Στην Ελλάδα έχει εγκαθιδρυθεί με την βία το παράνομο στρατιωτικό καθεστώς. Όμως στην Κύπρο ο Γ. Γρίβας παραμένει ακόμα με την σύμφωνη γνώμη του Μακαρίου κοινός διοικητής της Εθνικής Φρουράς και της Ελληνικής μεραρχίας. Με αφορμή επεισόδιο αστυνομικού χαρακτήρα επιτίθεται (Επιχείρηση Γρόνθος) με τακτικές στρατιωτικές δυνάμεις (τεθωρακισμένα, δυνάμεις καταδρομών κλπ.) εναντίον του Τουρκοκυπριακού θύλακα της Κοφίνου. Η επίθεση πετυχαίνει τον στόχο της με τραγικό όμως απολογισμό αφού 24 Τουρκοκύπριοι χάνουν την ζωή τους, 9 τραυματίζονται και περίπου 1.000 μένουν άστεγοι. Ξεσπά παγκόσμιος ανθρωπιστικός σάλος τον οποίο εκμεταλλεύεται η Τουρκία που απειλεί με ένοπλη επέμβαση. Για να αποκλιμακωθεί η ένταση, η στρατιωτική κυβέρνηση των Αθηνών διατάζει την αποχώρηση της Ελληνικής μεραρχίας. Η Κύπρος μένει απροστάτευτη.
Οι υποστηρικτές του Μακαρίου θεωρούν ότι ο Γ. Γρίβας ήταν ανεξέλεγκτος και στο φιάσκο της Κοφίνου λειτούργησε κατ’ εντολή της στρατιωτικής κυβέρνησης των Αθηνών, ώστε να προκληθεί Ελληνο-Τουρκική κρίση που θα δικαιολογούσε την αποχώρηση της Ελληνικής μεραρχίας.
Οι απολογητές του στρατιωτικού καθεστώτος υποστηρίζουν ότι ο Γ. Γρίβας λειτουργούσε με διαταγές του Μακαρίου που χειραγώγησε τον στρατηγό στο φιάσκο της Κοφίνου για να προκαλέσει Ελληνο-τουρκική κρίση και να πετύχει την αποχώρηση της Ελληνικής μεραρχίας την οποία φοβόταν ότι θα κινούνταν πραξικοπηματικά εναντίον του.
Η πολιτική είναι σκληρή υπόθεση επειδή έχει πάντα μετρήσιμα αποτελέσματα. Οι πρωταγωνιστές της ιστορίας δεν κρίνονται από τις προθέσεις αλλά από τα αποτελέσματα των επιλογών τους. Ο Μακάριος και ο Γ. Γρίβας υπήρξαν πρωταγωνιστές του Κυπριακού και ανεξάρτητα από τις προθέσεις τους τα αποτελέσματα των πολιτικών τους ήταν ολέθρια.
Η αποχώρηση της Ελληνικής μεραρχίας είναι ένα από αυτά τα ολέθρια αποτελέσματα αφού άφησε την Ελληνοκυπριακή κοινότητα απροστάτευτη.