Η ήττα και η καταστροφή του Ελληνικού στρατού στην Μικρά Ασία και ο ξεριζωμός του Μικρασιατικού Ελληνισμού προκαλεί αλυσιδωτές και κατακλυσμιαίες πολιτικές αντιδράσεις.
Στις 11 Σεπτεμβρίου (παλαιό ημερολόγιο) /24 Σεπτεμβρίου (νέο ημερολόγιο) ξεσπά επαναστατικό κίνημα στις στρατιωτικές μονάδες που βρίσκονται στην Μυτιλήνη και την Χίο. Ηγέτες του κινήματος είναι οι συνταγματάρχες Νικόλαος Πλαστήρας (εκπρόσωπος στρατού Χίου), Στυλιανός Γονατάς (εκπρόσωπος στρατού Μυτιλήνης) και ο αντιπλοίαρχος Δημήτρης Φωκάς (εκπρόσωπος Ναυτικού), που συγκροτούν Επαναστατική Επιτροπή.
Οι επαναστατημένες μονάδες επιβιβάζονται σε πλοία και φθάνουν στις 13/26 Σεπτεμβρίου στο Λαύριο απ’ όπου η Επαναστατική Επιτροπή απευθύνει τελεσίγραφο με το οποίο ζητά α) Την παραίτηση του Βασιλέα Κωνσταντίνου Α’ β) Την παραίτηση της κυβέρνησης Τριανταφυλλάκου γ) Τον ορισμό του Ελευθερίου Βενιζέλου ως εκπροσώπου της Ελλάδας στο εξωτερικό.
Στις 14/27 Σεπτεμβρίου ξεσπά στην Αθήνα στρατιωτικό κίνημα υπό τον Θ. Πάγκαλο και αρχίζουν οι συλλήψεις φιλομοναρχικών πολιτών. Παραιτείται ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α’ υπέρ του γιoυ του Γεωργίου Β’ και συλλαμβάνονται οι πολιτικοί ηγέτες της φιλομοναρχικής παράταξης. Την επόμενη ημέρα στις 15/28 Σεπτεμβρίου μπαίνει στην Αθήνα η Επαναστατική Επιτροπή και αναλαμβάνει την εξουσία. Στις 17/30 Σεπτεμβρίου ο Κωνσταντίνος Α’ φεύγει για την Ιταλία και ορκίζεται η κυβέρνηση Σωτηρίου Κροκιδά. Στις 26 Σεπτεμβρίου/9 Οκτωβρίου κηρύσσεται στρατιωτικός νόμος.
Παρ’ ότι ο στρατός του Κεμάλ δεν διέθετε πολεμικό ναυτικό και το Δ’ Σώμα Στρατού του Ελληνικού Στρατού που βρίσκονταν στην Ανατολική Θράκη είχε υποχωρήσει συντεταγμένα και χωρίς απώλειες, η Ελλάδα υπογράφει στις 28 Σεπτεμβρίου/11 Οκτωβρίου την Ανακωχή των Μουδανιών βάσει της οποίας ο Ελληνικός Στρατός παρέδωσε την Ανατολική Θράκη στην Τουρκία.
«Όχι ήττα, προδοσία»
Στην Επαναστατική Επιτροπή αλλά και στην κοινή γνώμη κυριαρχεί η άποψη «Η Ελλάδα δεν ηττήθηκε αλλά προδόθηκε». Ήδη έχουν συλληφθεί και κρατούνται στην Γενική Αστυνομική Διεύθυνση Αθηνών ο αρχηγός του Λαϊκού κόμματος Δημήτριος Γούναρης και τα περισσότερα στελέχη των κυβερνήσεων της περιόδου 1920-1922. Οι αδιάλλακτοι της Επαναστατικής Επιτροπής πιέζουν να οδηγηθούν οι κρατούμενοι στο Θωρηκτό «Λήμνος» να δικασθούν με συνοπτικές διαδικασίες και να τουφεκισθούν πάνω στο κατάστρωμα.
Τελικά επικρατεί η άποψη να τηρηθούν οι νόμιμες διαδικασίες. Εκδίδεται το διάταγμα περί «Συστάσεως και Λειτουργίας Εκτάκτου Στρατοδικείου προς εκδίκασιν των κατά των υπαιτίων της Εθνικής Καταστροφής κατηγοριών». Πρόεδροι της Ανακριτικής Επιτροπής και του Έκτακτου Στρατοδικείου διορίζονται τα ηγετικά στελέχη της αδιάλλακτης πτέρυγας, οι υποστράτηγοι Θεόδωρος Πάγκαλος και Αλέξανδρος Οθωναίος που αποδέχονται τον διορισμό αφού πρώτα παίρνουν προσωπικές εγγυήσεις του Ν. Πλαστήρα ότι θα εκτελεστούν οι αποφάσεις του ΄Έκτακτου Στρατοδικείου, όποιες και αν είναι. Η Ανακριτική Επιτροπή παραπέμπει σε δίκη με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας τα οκτώ (8) επιφανέστερα φιλομοναρχικά στελέχη των κυβερνήσεων της περιόδου 1920-22. Ήτοι τους
· Δημήτριο Γούναρη. Αρχηγός του Λαϊκού Κόμματος. Πρωθυπουργός 1921-1992.
· Πέτρο Πρωτοπαπαδάκη. Πρωθυπουργός 1922. Υπουργός Οικονομικών στις κυβερνήσεις Δ. Γούναρη
· Νικόλαο Στράτο. Πρωθυπουργός 1922. Υπουργός Εσωτερικών στις κυβερνήσεις Πρωτοπαπαδάκη
· Γεώργιο Μπαλτατζή. Υπουργός Εξωτερικών στις κυβερνήσεις Γούναρη και Πρωτοπαπαδάκη
· Νικόλαο Θεοτόκη. Υπουργός Στρατιωτικών στις κυβερνήσεις Γούναρη και Πρωτοπαπαδάκη
· Γεώργιο Χατζηανέστη. Διοικητής Στρατιάς της Μικράς Ασίας και της Ανατολικής Θράκης.
· Μιχαήλ Γούδα. Υποναύαρχος ε.α και υπουργός στις κυβερνήσεις Γούναρη και Πρωτοπαπαδάκη
· Ξενοφών Στρατηγό. Υποστράτηγος ε.α και υπουργός στις κυβερνήσεις Γούναρη και Πρωτοπαπαδάκη.
Η δίκη ξεκινά στις 31 Οκτωβρίου/13 Νοεμβρίου στο κτήριο της Παλαιάς Βουλής. Στις 7.15 π.μ της 15ης Νοεμβρίου/28 Νοεμβρίου ανακοινώνεται η απόφαση, όλοι οι κατηγορούμενοι κρίνονται ένοχοι. Οι Δ. Γούναρης, Π. Πρωτοπαπαδάκης, Ν. Στράτος, Γ. Μπαλτατζής, Ν. Θεοτόκης και Γ. Χατζηανέστης καταδικάζονται σε θάνατο, ενώ οι Μ. Γούδας και Ξ. Στρατηγός σε ισόβια δεσμά (αμνηστεύονται το 1924 με την ανακήρυξη της Δημοκρατίας).
Οι θανατικές ποινές εκτελούνται την ίδια ημέρα στις 11.30 π.μ στο Γουδί δια τυφεκισμού από στρατιωτικό εκτελεστικό απόσπασμα που αποτελείται από Μικρασιάτες οπλίτες. Φρούραρχος της εκτέλεσης είναι ο Φρούραρχος Αθηνών, ταγματάρχης Λεωνίδας Σπαής.
Τι ακριβώς σηματοδοτεί αυτό το δραματικό γεγονός; Τον τραγικό επίλογο μίας εθνικής καταστροφής; Ή την εισαγωγή στο επόμενο και ίσως πιο δραματικό κεφάλαιο του εθνικού διχασμού, τον εμφύλιο πόλεμο 1946-1949;
Σύμφωνα με την ιστορία του ΓΕΣ οι απώλειες του Ελληνικού Στρατού την περίοδο 1919-1922 ήταν 24.200 νεκροί, 49.000 τραυματίες και αποβιώσαντες και 18.000 αγνοούμενοι. Οι απώλειες του άμαχου πληθυσμού είναι αδύνατον να υπολογισθούν με ακρίβεια ωστόσο οι περισσότεροι ιστορικοί τις υπολογίζουν σε εκατοντάδες χιλιάδες ( Α. Πάλης τουλάχιστον 640 χιλ., Σ. Μαρκεζίνης περισσότεροι από 300 χιλ., Ι. Καψής έως 1 εκατ.). Σύμφωνα δε με την απογραφή 1928 οι πρόσφυγες είναι 1.221.849 (χωρίς να υπολογίζονται όσοι εν τω μεταξύ μετανάστευσαν η πέθαναν από φυσικά αίτια η τις κακουχίες ιδιαίτερα τα πρώτα χρόνια μετά της προσφυγιάς όταν το ποσοστό θνησιμότητας σε ειδικές περιπτώσεις έφθανε το 20% ). Οι αριθμοί είναι δηλωτικοί, πρόκειται για μία τεράστια ιδεολογική, εθνική, οικονομική και κοινωνική καταστροφή.
Η κοινή γνώμη απαιτεί την τιμωρία των υπευθύνων και δείχνει με επιμονή προς την κατεύθυνση των πολιτικών διαδέχθηκαν τον Ελευθέριο Βενιζέλο και κυβέρνησαν την χώρα μετά τις εκλογές του 1920, δηλαδή της φιλομοναρχικής πολιτικής ηγεσίας η οποία παρ’ ότι υποσχέθηκε απεμπλοκή από το Μικρασιατικό εκστρατεία τελικά συνέχισε την πολεμική περιπέτεια διατάσσοντας την καταστροφική εξόρμηση προς την Άγκυρα το καλοκαίρι 1921. Στην Αθήνα η λαϊκή οργή ξεχειλίζει. Ακριβώς την ίδια περίοδο στον απόηχο της επανάστασης των Μπολσεβίκων στην Ρωσία και των κομμουνιστικών εξεγέρσεων του 1919 στην Ουγγαρία (Μπελα Κουν) και στην Γερμανία (Σπαρτακιστές) το φάντασμα της κομμουνιστικής απειλής πλανάται πάνω από όλες τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες κυρίως όμως σε αυτές (όπως η Αθήνα) που αντιμετωπίζουν τις ιδεολογικές, εθνικές, πολιτικές και οικονομικές συνέπειες μίας καταστροφικής στρατιωτικής ήττας (όπως η Μικρασιατική καταστροφή).
«Μοιραία και αναγκαία θύματα»
Εάν στα παραπάνω συνυπολογίσουμε ότι ο Ι. Μεταξάς κατηγορεί επίσημα και δημόσια από τις στήλες της εφημερίδας «Χρονικά» στις 27 Αυγούστου/9 Σεπτέμβρη (την ημέρα που ο Τουρκικός στρατός έμπαινε στην Σμύρνη) ότι υπεύθυνοι για την ήττα ήταν οι κομμουνιστές επαναλαμβάνοντας τις καταγγελίες της «Καθημερινής» για συνεργασία Κεμαλικών με Έλληνες και Βούλγαρους κομμουνιστές και ότι πολιτικός σύμβουλος της Επαναστατικής Επιτροπής είναι ο Γεώργιος Παπανδρέου, ένας καθ’ όλα συνεπής αστός φιλελεύθερος πολιτικός, αλλά ταυτόχρονα φανατικός αντικομμουνιστής (όπως αποδεικνύουν τα μετέπειτα γεγονότα του Δεκεμβρίου 1944) που υποστηρίζει με φανατισμό την εκτέλεση των φιλομοναρχικών πολιτικών ως ενόχων της Μικρασιατικής καταστροφής, τότε ερμηνεύουμε εύκολα την «δύσκολη» δήλωση του Θ. Πάγκαλου που γίνεται αρκετά χρόνια μετά
· «Δεν παραδέχομαι ότι διέπραξαν συνειδητήν προδοσία…αλλά υπήρξαν μοιραία και αναγκαία θύματα εις τον βωμόν της Πατρίδας».
Με την κυνικότητα που τον διακρίνει ο μετέπειτα Δικτάτορας Θ. Πάγκαλος δηλώνει εμμέσως ότι οι έξη εκτελέστηκαν για να κατευνασθεί η λαϊκή οργή που διαφορετικά υπήρχε βάσιμη πιθανότητα να μετατραπεί σε υποστήριξη προς το ΚΚΕ. Πιθανότατα για τον ίδιο λόγο ο Βασιλιάς Γεώργιος Β’ δεν ασκεί καμία παρασκηνιακή παρέμβαση για να αποτρέψει τις εκτελέσεις. Απολύτως αντικειμενικά τους άφησε εντελώς απροστάτευτους.
Το ΚΚΕ αντιλαμβάνεται αυτή την πραγματικότητα πολλά χρόνια αργότερα (1952) όταν ο Ν. Μπελογιάννης στο βιβλίο του «Το ξένο κεφάλαιο στην Ελλάδα» γράφει για εκείνη την περίοδο
· «Ο Λαός και κυρίως τα λείψανα του στρατού που γύριζαν από το μέτωπο, ήταν απόλυτοι κύριοι της κατάστασης και το μίσος για τους υπεύθυνους της καταστροφής και της ήττας πλημμύριζε ασυγκράτητα τα στήθη τους. Ο κρατικός μηχανισμός είχε παραλύσει και η εξουσία, περπατούσε στους δρόμους. Χωρίς μεγάλες δυσκολίες θα μπορούσε να την πάρει στα χέρια του ένα επαναστατικό κόμμα του προλεταριάτου, ένα λαϊκό κόμμα, έμπειρο και με αρχηγούς ποτισμένους από το παράδειγμα και τα διδάγματα της Ρωσικής Επανάστασης».
Η επετειακή ευκαιρία για να διεξαχθεί ένας, τεκμηριωμένος, ευρύς και ιστορικά νηφάλιος πανεθνικός διάλογος για την Ελληνική επανάσταση την Βαλκανική εποποιία και την Μικρασιατική καταστροφή, έχει χαθεί.
Οι κυβερνητικές ευθύνες γι’ αυτή την εθνικά επιζήμια εξέλιξη είναι αυτονόητα σοβαρές. Όπως δείχνουν τα γεγονότα για την κοσμοθεωρία της σημερινής κυβέρνησης, η εξουσία δεν χρειάζεται να περπατά στους δρόμους της γνώσης.