Η πατρίδα μας στη μακρά ιστορική της διαδρομή γνώρισε μεγάλα κύματα μεταναστευτικών εκροών, που δημιούργησαν συν το χρόνο εκτεταμένη ομογένεια και σημαντικά δίκτυα διασύνδεσης με την πατρίδα. Δεν είχαν όλα αυτά τα δίκτυα την ίδια σημασία και βαρύτητα. Όμως όλα, έως πρόσφατα τουλάχιστον, ανέπτυξαν ισχυρούς δεσμούς με την πατρίδα και αλληλεπίδρασαν σε σημαντικό βαθμό μαζί της τόσο οικονομικά όσο και πολιτιστικά.
Από τον 11 π.χ. αιώνα έως το 1.500 μ.Χ. τα μεταναστευτικά κύματα, μικρά ή μεγάλα (Ιωνία, Μεγάλη Ελλάδα, ακτές Ευξείνου και λοιπής Μεσογείου, εξάπλωση στα ελληνιστικά χρόνια, διασπορά μετά την Άλωση κ.λπ.), διαθέτουν ένα κρίσιμο χαρακτηριστικό: αποτελούν παγκόσμιας σημασίας διαύλους μεταφοράς και διαμόρφωσης επιστήμης και πολιτισμού.
Το δεύτερο μεγάλο κύμα, περίπου από το 1500 έως τα τέλη του 19ου αιώνα, βρίσκει τον ελληνισμό να δημιουργεί εκτεταμένα εμπορευματικά και οικονομικά δίκτυα με την Ευρώπη, τη Ρωσία, τη Μέση Ανατολή εντός και εκτός της οθωμανικής Αυτοκρατορίας. όμως τώρα επέρχεται μια ουσιώδης μεταβολή: από εξαγωγείς επιστήμης και πολιτισμού, μετασχηματίζονται σε εισαγωγείς. Έτσι π.χ. είναι δύσκολο να κατανοήσουμε τις εξελίξεις περί τον εθνικοαπελευθερωτικό μας αγώνα αν δεν κατανοήσουμε το ρόλο των ελλήνων λογίων στην Ευρώπη τα χρόνια του Διαφωτισμού, και η συγκρότηση και λειτουργία του νεοελληνικού κράτους είναι δύσκολο να κατανοηθεί έξω από τις μεταφορές ευρωπαϊκών ιδεών και πρακτικών από τον ομογενειακό ελληνισμό.
Στην τρίτη περίοδο, από τα χρόνια της σταφιδικής κρίσης γύρω στα τέλη του 19ου αιώνα και έως τα μέσα του 1960, η σημασία της ομογένειας έγκειται κυρίως στον οικονομικό της ρόλο, μέσω της υποστήριξης των παραμενόντων συγγενικών προσώπων στη χώρα αλλά και μέσω δωρεών των συλλογικών οργανώσεών της, και βέβαια γενικότερα συμβάλλοντας στην εξίσωση του μονίμως ελλειμματικού εξωτερικού ισοζυγίου της χώρας μέσω των μεταναστευτικών εμβασμάτων.
Στα πιο πρόσφατα χρόνια πια, από τη δεκαετία του 1990 και του 2000, αλλά κυρίως κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, είναι η φάση που εντείνεται η φυγή εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού (brain drain) και η μεταναστευτική εκροή αποκτά καινούρια, ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Αν και είναι σαφές ότι είναι πρόωρη η όποια αποτίμηση της πρόσφατης περιόδου, μπορούμε να διακρίνουμε στοιχεία που τη διαφοροποιούν ενδεχομένως σημαντικά από τις προηγούμενες: το αυξημένο ανθρώπινο κεφάλαιο των μεταναστευτικών εκροών, ιδίως σε σύγκριση με τους μετανάστες της αμέσως προηγούμενης περιόδου, και ενδεχομένως η ουσιαστική ανυπαρξία θετικής εγχώριας επίπτωσης από το τελευταίο μεταναστευτικό κύμα. Για πρώτη ίσως φορά στην πολύ μακρά σχέση μητέρας πατρίδας και ομογένειας υπάρχουν ενδείξεις διακοπής της πολιτιστικής και οικονομικής αλληλεπίδρασης μεταξύ τους.
Έτσι, η πρόσφατη εκροή των εξειδικευμένων μεταναστών φαίνεται ότι κινδυνεύει να καταστεί ένα απολύτως αρνητικό φαινόμενο, τόσο από πολιτιστικής όσο και από οικονομικής άποψης, και επομένως να διαρραγεί η μακρά παράδοση χιλιετιών όπου η μετανάστευση, πέρα από τα όποια αρνητικά, συνδέονταν και με κρίσιμη θετική ανατροφοδότηση της χώρας προέλευσης. Μάλιστα, αυτός ο κίνδυνος υπάρχει ακριβώς τη στιγμή που οι νέοι έλληνες μετανάστες διαθέτουν πολύ πλούσιο ανθρώπινο κεφάλαιο και ως σύνολο η ομογένεια είναι οικονομικά πολύ ισχυρή.
Θα ρωτήσει κάποιος: γιατί πρέπει να ασχοληθούμε με την ομογένεια; Τι θα κερδίσει η χώρα; Σχετικά αξιόπιστοι υπολογισμοί κάνουν λόγο για έναν αριθμό περί τα 8 εκατομμύρια. Αν καταφέρουμε και ενισχύσουμε την εμπλοκή των ομογενών στην οικονομική και πολιτιστική ζωή του τόπου, και αν βελτιώσουμε τη μεταξύ τους διασύνδεση, θα έχουμε μια σημαντική αύξηση των μεγεθών μας, θα αποκτήσουμε μια πολύ μεγαλύτερη οικονομική βάση, επομένως και βάση γεωπολιτικής ισχύος.
Επιπλέον σχεδόν παντού η ομογένεια κατέχει αξιόλογες θέσεις στην πολιτική, στις επιχειρήσεις, στην ακαδημαϊκή ζωή. Βεβαίως, ακόμα και αν ήταν απλοί χειρώνακτες και πάλι δεν θα έπρεπε να αδιαφορούμε, όμως το ποιοτικά αναβαθμισμένο στάτους της ομογένειας επιτρέπει την επιδίωξη υψηλότερων στόχων.
Τέλος, αναγνωρίζεται πλέον διεθνώς ο σημαντικός ρόλος που μπορεί να παίξει η ομογένεια στα οικονομικά της μητέρας πατρίδας. Ιδίως την τελευταία 20ετία, πολλές χώρες και κυβερνήσεις δραστηριοποιήθηκαν ώστε να επωφεληθούν από την επαφή με τη διασπορά τους, ιδρύοντας ακόμη και αρμόδια επ’ αυτού Υπουργεία. Η σημαντική αυτή αύξηση των δομών διασποράς συμπίπτει πρακτικά με την εποχή της παγκοσμιοποίησης και υποδεικνύει με μεγάλη έμφαση ότι η παγκοσμιοποίηση δεν βρίσκεται σε σχέση μηδενικού αθροίσματος με τις εθνικές ταυτότητες αλλά σε σχέση αμοιβαίας ανατροφοδότησης, αναδεικνύοντας και τη βαρύτητα των ομογενειακών δικτύων.
Από μια πιο στενά οικονομική άποψη, η διεθνής βιβλιογραφία επισημαίνει ότι η προσέλκυση ξένων άμεσων επενδύσεων σε μια χώρα στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στους ομογενείς της (low hanging fruits). Καθώς η διασπορά διαθέτει πολύ μεγαλύτερη εξοικείωση απ΄ ό,τι οι ξένοι επενδυτές με τα τεκταινόμενα στη χώρα, είναι σε θέση να ξεπεράσει αβεβαιότητες και κινδύνους που στους ξένους φαντάζουν ανυπέρβλητοι και να λάβει ευκολότερα επιχειρηματικές αποφάσεις πραγματοποιώντας επενδύσεις, μεταφέροντας τεχνολογία, εμπλεκόμενη σε δικτυώσεις, που σε κάθε άλλη περίπτωση θα φάνταζαν δύσκολες ή αδύνατες.
Η απολύτως επιθυμητή οικονομική ενεργοποίηση της ομογένειας δεν μπορεί όμως να υλοποιηθεί μέσα από αποκλειστικά «στενούς» οικονομικούς λογισμούς συμφέροντος και χωρίς την περίπλοκη αλυσίδα σχέσεων-δεσμών με την πατρίδα, δεσμών συγγενικών, τοπικών, θρησκευτικών, πολιτιστικών και φυσικά εθνικών. Όλοι αυτοί οι δεσμοί πρέπει να καλλιεργηθούν με προσοχή, και φυσικά ο κρατικός ρόλος θα πρέπει να είναι υποστηρικτικός σε κάθε επίπεδο. Έχουμε ήδη παραδείγματα όπου η ίδια η ομογένεια οργανώθηκε για να διδάσκει την ελληνική γλώσσα και να φέρνει στην Ελλάδα για σύντομα χρονικά διαστήματα κυρίως άτομα ελληνικής καταγωγής για να μάθουν ελληνικά, να γνωρίσουν την Ελλάδα, σε ορισμένες δε περιπτώσεις και τους ιδιαίτερους τόπους καταγωγής των προγόνων τους. Το κράτος μας έχει να κερδίσει πολλά από πρωτοβουλίες διασύνδεσης.
Αξίζει να αναφερθεί και μια συγκεκριμένη πολιτική που ήδη υλοποιείται από το 2017. Πρόκειται για την Πρωτοβουλία «Γέφυρες Γνώσης και συνεργασίας» (https://www.knowledgebridges.gr/), μια πολιτική που απευθύνεται στο εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό που εργάζεται στο εξωτερικό αναγνωρίζοντας πως ένα σημαντικό μέρος από αυτούς που έφυγαν στο πλαίσιο του brain drain θα παραμείνουν στο εξωτερικό για κάποιο τουλάχιστον διάστημα. Μέσω της πρωτοβουλίας αυτής επιδιώκεται να δημιουργηθεί μια ηλεκτρονική κοινότητα όλων των ελλήνων επιστημόνων, ανεξάρτητα σε ποια χώρα ζουν, και να συνδεθούν με την ελληνική οικονομία. Όμως, η πρωτοβουλία απευθύνεται τόσο σε αυτούς που έφυγαν πρόσφατα από τη χώρα αλλά και σε όλες τις γενιές των μεταναστών και της ελληνικής διασποράς. Η δημιουργία διεθνών δικτύων ομογενών, επιχειρηματιών ή ακαδημαϊκών με χρήση των νέων τεχνολογιών, μπορεί να συμβάλει καθοριστικά σε πολλές από τις παραπάνω οικονομικές όψεις της σύνδεσης της ομογένειας με την Ελλάδα.
Ας μην λησμονούμε λοιπόν τον σημαίνοντα ρόλο που έχει ιστορικά παίξει η διασπορά, και όχι μόνο η ελληνική, αποτελώντας τεράστιο συγκριτικό πλεονέκτημα για όσες χώρες το διαθέτουν και το αξιοποιούν, αλλά και πληγή και αιμορραγία εάν παραμένει ανεκμετάλλευτο. Καλούμαστε συνεπώς να επανεντάξουμε και αξιοποιήσουμε άμεσα την ομογένεια στην οικονομική, πολιτική, πολιτιστική και κοινωνική ζωή της χώρας. Μόνο κέρδος θα υπάρξει απ΄ αυτό για την χώρα και για την ομογένεια.