Εδώ θα μιλήσω για το φαινόμενο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, που τον Μάρτιο του 1985 είχε αναλάβει την ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης. Συνέπεσε σχεδόν με την άφιξή μου στη Μόσχα και τον γνώρισα σε μία δεξίωση που έγινε για τους καλεσμένους δημοσιογράφους από διάφορες χώρες. Έτσι, μας δόθηκε η ευκαιρία για μία σύντομη συνάντηση και εκτός των τυπικών, και ολιγόλεπτης συζήτησης με τον καθένα μας, όχι φυσικά συνέντευξη.
Αυτή η συνάντηση έχει μείνει ανεξίτηλη στη μνήμη μου. Έχοντας δει στις τηλεοράσεις και σε άπειρες φωτογραφίες τους μέχρι τότε Σοβιετικούς ηγέτες, που ήταν βλοσυροί και απόμακροι, τώρα είχα μπροστά μου ένα φωτεινό πρόσωπο, με πηγαίο χαμόγελο, που σου ενέπνεε, όχι μόνο σεβασμό, αλλά κυρίως εμπιστοσύνη, ότι θα αλλάξει αυτήν τη χώρα. Θα σταματήσει η καχυποψία και η επιθετική στάση έναντι πάντων. Από τις λίγες κουβέντες που μας είπε, στα πηγαδάκια που είχαμε στήσει, άφησε να εννοηθεί ότι φέρνει, όχι μόνο άνεμο αλλαγής, αλλά ελευθερίας και προσφοράς. Ένα ανοιχτό μυαλό, με όραμα να βελτιώσει τη ζωή των συμπατριωτών του.
Τις επόμενες μέρες και αφού βρισκόμουν ήδη στη Σιβηρία, με τροφο-δότησαν, όπως είχα ζητήσει, με υλικό με τις πρώτες αποφάσεις του Μιχαήλ Γκορμπατσώφ. Ολόκληρος, όχι μόνο ο Σοβιετικός, αλλά κυρίως ο Δυτικός Τύπος, τον αποκαλούσε ο «ανανεωτής Γκορμπατσώφ».
Όπως έγραφα τότε στο κεφάλαιο «Γκορμπατσώφ» στις ανταποκρίσεις μου στα «ΝΕΑ», αλλά και στο βιβλίο που ακολούθησε (το «ΣΙΒΗΡΙΑ») υπογράμμιζα ιδιαίτερα ότι δεν είναι υπερβολή ο χαρακτηρισμός «ανανεωτής» για τον νέο 54χρονο τότε ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης. Με δυναμισμό και ταχύτητα προχωρεί στις επαναστατικές αλλαγές που από την πρώτη στιγμή που ανέλαβε την εξουσία εξήγγειλε με την εισήγησή του στην Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΚΣΕ, στις 23 Απριλίου 1985.
Μετά την απομάκρυνση, την 1η Ιουλίου, του κυριότερου αντιπάλου του στο Πολιτμπυρό, του Γκριγκόρι Ρομανώφ, ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ προ-χωρεί με ταχύ ρυθμό στις αλλαγές προσώπων στα υπουργεία, κυρίως στα οικονομικά και παραγωγικά, καθώς και σε όλα τα κομματικά κλιμάκια, και μάλιστα σε τέτοια έκταση, ώστε να πιστεύεται ότι ουσιαστικά πρόκειται για αλλαγή στη φυσιογνωμία του ΚΚΣΕ. Δεν γλίτωσε ούτε ο θρυλικός υπουργός εξωτερικών επί 28 χρόνια, Αντρέι Γκρομίκο, που τον αντικατέστησε με τον Έντουαρντ Σεβαρντνάτζε και έτσι εξασφάλισε ο ίδιος τον απόλυτο έλεγχο της εξωτερικής πολιτικής του ΚΚΣΕ.
Αίσθηση έχει προκαλέσει, πάντως, στους Δυτικούς παρατηρητές η αποφασι-στικότητα με την οποία ο Γκορμπατσώφ προχώρησε σε αλλαγές και στην ανώτατη στρατιωτική ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης. Εντυπωσιακή και η απομάκρυνση του στρατηγού Αλεξέι Γιεπίτσεφ από τη θέση του αρχηγού του πολιτικού τμήματος του σοβιετικού στρατού, την οποία κατείχε επί 23 χρόνια, με τον κατά 20 χρόνια νεότερό του στρατηγό Αλεξέι Λιζίτσεφ, για να ελέγχει ο ίδιος το στράτευμα και να εφαρμόζει την κομματική γραμμή.
Επίσης, η επιστροφή του στρατάρχη Νικολάι Ογκαρκώφ συνδυάστηκε με την γενική κατάσταση της οικονομίας. Ο στρατάρχης υποστήριζε ότι δεν μπορεί να συνυπάρχουν μια ανεπτυγμένη πολεμική βιομηχανία και μία καθυστερημένη κατά τα άλλα οικονομία. Η θέση αυτή συμπίπτει με την πολιτική Γκορμπατσώφ για στροφή στον οικονομικό τομέα, με στόχο την επιτάχυνση του ρυθμού ανάπτυξης. «Η ζωή», είχε πει ο Γκορμπατσώφ στην εισήγησή του προς την Ολομέλεια της Κ.Ε. του ΚΣΕΕ, «υπαγορεύει την ανάγκη της επίτευξης μιας νέας ποιοτικής κατάστασης στην κοινωνία».
Στην ίδια Ολομέλεια, ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ τόνισε ότι πρέπει να σταματήσουν αμέσως οι σπατάλες και να μπει τάξη σε κάθε επιχείρηση, εργοστάσιο και οργανισμό. Επέμενε, κυρίως, στην ανάγκη για άνοδο του βιοτικού επιπέδου του Σοβιετικού λαού, με την ανάπτυξη της παραγωγής προϊόντων λαϊκής κατανάλωσης.
Για να επιτύχει όλους αυτούς τους στόχους, προχωρεί στις αλλαγές στελεχών σε όλους τους τομείς. «Είναι αναγκαίο», πρόσθεσε, «να προωθούνται θαρραλέα σε υπεύθυνες θέσεις γυναίκες και νεαρά άτομα με προοπτική». Και με τη φράση αυτή άνοιξε το δρόμο για ευρείες εκκαθαρίσεις των υπευθύνων στα παραγωγικά υπουργεία, ώστε να μπορέσει να αναζωογονηθεί η οικονομία της χώρας.
Στα πλαίσια της εκστρατείας για βελτίωση της οικονομίας, άρχισε ένα άγριο κυνηγητό των υπευθύνων για κάθε λογής ατασθαλίες και καταχρήσεις. Η «Πράβντα», επίσημο όργανο του ΚΚΣΕ, προβαίνει καθημερινά σε αποκα-λύψεις σκανδάλων ή παραλείψεων, που είχαν σοβαρές επιπτώσεις στην σοβιετική οικονομία.
Γεγονός είναι ότι ο Σοβιετικός λαός με ικανοποίησε παρακολουθεί τις αποφασιστικές αλλαγές. Ήδη σε όλα τα κομματικά κλιμάκια και στους τόπους δουλειάς συζητούνται οι εξελίξεις και έχουν αρχίσει οι προετοιμασίες για τον καταρτισμό του 12ου πεντάχρονου πλάνου, καθώς και του 27ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, που θα γίνει στις 25 Φεβρουαρίου 1986.
Για την προετοιμασία του 27ου Συνεδρίου, ο πρώτος γραμματέας του ΚΚ της Ανατολικής Σιβηρίας, Βασίλη Ιβάνοβιτς Σιτνίκωφ, μου είπε ότι τώρα κάθε ομάδα εργατών καθορίζει τα αποτελέσματα της δουλειάς της για το Συνέδριο, τόσο στον πολιτικό τομέα, όσο και στην παραγωγή και την κοινω-νική πολιτική. Άρχισε τώρα, πρόσθεσε, άμιλλα με το σύνθημα «27 εβδομάδες για το 27ο Συνέδριο». Ο κ. Σιτνίκωφ τόνισε ότι ο λαός με ικανοποίηση συμμετέχει στην εξόρμηση αυτή. Και συμμετέχει γιατί πιστεύει ότι τα νέα μέτρα θα οδηγήσουν σε βελτίωση των συνθηκών ζωής.
Πολλοί συνομιλητές μου στη Σοβιετική Ένωση δεν αποκρύπτουν την απογοήτευσή τους για τις παραλείψεις και τη χαλάρωση που παρατηρήθηκε τα τελευταία 17 χρόνια στη Σοβιετική Ένωση. Πιστεύουν ότι, από την ανάληψη της εξουσίας από τον Μπρέζνιεφ μέχρι πρόσφατα, υπήρξε μία αδικαιολόγητη αδράνεια και έλειψαν οι πρωτοβουλίες, με αποτέλεσμα να χαθεί πολύτιμος χρόνος για την οικονομική ανάπτυξη της Σοβιετικής Ένωσης και τη βελτίωση του επιπέδου της ζωής του Σοβιετικού λαού.
Ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ πέτυχε από τις πρώτες ημέρες να εμπνεύσει εμπιστοσύνη στο Σοβιετικό λαό, σε έκταση όμοια με εκείνη στο Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο του 1941-45, που όλοι έσπευσαν στο κάλεσμα του Στάλιν και έδωσαν μάχη σε όλους τους τομείς, μέχρι την τελική νίκη.
Άλλωστε και η ηλικία του Γκορμπατσώφ συμβάλλει πολύ στη δημιουρ-γία του κλίματος εμπιστοσύνης. Είναι ο πρώτος ηγέτης της μετασταλινικής περιόδου που είναι κάτω από τα 60 και όλοι πιστεύουν ότι έχει περιθώρια μιας μακράς θητείας, κατά τη διάρκεια της οποίας θα μπορέσει να ολοκληρώ-σει το επαναστατικό του πρόγραμμα. Άλλωστε, γι’ αυτό επέλεγε για συνεργάτες ανθρώπους που δεν ήταν πάνω από 60 ετών. Οι Σοβιετικοί πολίτες έχουν πιστέψει ότι έρχονται καλύτερες μέρες με τον Γκορμπατσώφ.
Η εξωτερική πολιτική του Γκορμπατσώφ –κατά τις εκτιμήσεις Δυτικών παρατηρητών στη Μόσχα– θα έχει σαν άξονα την αποσαφήνιση των σχέσεων με τις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά κυρίως, ανοίγματα προς τη Δυτική Ευρώπη, τις χώρες του Τρίτου Κόσμου και την Ιαπωνία. Ο ίδιος ο Γκορμπατσώφ τόνισε με έμφαση ότι είναι πρόθυμος να δείξει την καλή θέληση της ΕΣΣΔ υπέρ ενός έντιμου διαλόγου.
Πάντως, όλοι οι Σοβιετικοί συνομιλητές μου, μεταξύ των οποίων και ο Βλαντιμίρ Μορόζωφ, διευθυντής του υπουργείου Εξωτερικών, πιστεύουν ακράδαντα ότι υπάρχουν δυνατότητες βελτίωσης των σοβιετο-αμερικανικών σχέσεων και αυτές οι δυνατότητες δεν πρέπει να χαθούν. Όπως είπε ο κ. Μορόζωφ, κατά τη συνάντηση Γκορμπατσώφ – Ρήγκαν θα δοθεί μια ευκαιρία ελέγχου της ειλικρίνειας των ΗΠΑ. «Η εξωτερική μας πολιτική», συνέχισε, «δεν περιορίζεται μόνο στη βελτίωση των σχέσεων με τις ΗΠΑ, αλλά και τις ευρωπαϊκές και άλλες χώρες. Και κυρίως με την Κίνα. Γι’ αυτό το σκοπό βρίσκεται τώρα εδώ ο Κινέζος αντιπρόεδρος Γιάο Γιλίν».
Ο Σοβιετικός λαός, στο σύνολό του, τρέφει μεγάλη αγάπη στην Ελλάδα και στους Έλληνες. Αυτό το διαπιστώνει κανείς, όχι μόνο στην ευρωπαϊκή Ρωσία, αλλά ακόμα και στα βάθη της Σιβηρίας, όπως μου δόθηκε προσωπικά η ευκαιρία αυτή. Στο σοβιετικό υπουργείο Εξωτερικών στη Μόσχα, σε μακρά συνομιλία με τον υπεύθυνο του ελληνικού και κυπριακού τμήματος κ. Τζωρτζ Μουράτωφ, επιβεβαίωσα την εντύπωσή μου αυτή.
Οι Σοβιετικοί, είπε ο κ. Μουράτωφ, αποδίδουν ιδιαίτερη σημασία στην κοινή διακήρυξη που υπογράφτηκε στις 2 Οκτωβρίου 1979, κατά την επίσκεψη του τότε Έλληνα πρωθυπουργού Κ. Καραμανλή στη Μόσχα και θεωρούν δεύτερο σημαντικό ντοκουμέντο το πρωτόκολλο για διαβουλεύσεις σε θέματα άμεσης επικαιρότητας και επείγοντα, που υπέγραψαν οι κ.κ. Τίχονωφ και Α. Παπανδρέου, κατά την επίσκεψη του Έλληνα πρωθυπουργού στη Μόσχα, τον Φεβρουάριο του 1985. Οι είκοσι συμφωνίες που έχουν υπογραφεί μεταξύ Ελλάδας και Σοβιετικής Ένωσης, καλύπτουν πολλούς τομείς: οικονομικό, πολιτικό και πολιτιστικό.
Για το Κυπριακό πρόβλημα, ο Τζωρτζ Μουράτωφ επανέλαβε την πάγια θέση της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία υποστηρίζει τις προσπάθειες για ειρηνική και δίκαιη λύση του Κυπριακού προβλήματος. Επανέλαβε κατηγορηματικά ότι η Σοβιετική Ένωση δεν αναγνωρίζει τα τετελεσμένα του Ντενκτάς.
Το 27ο Συνέδριο, που συγκλήθηκε για τις 25 Φεβρουαρίου 1986, τριάντα ακριβώς χρόνια από την ημέρα των αποκαλύψεων του Νικήτα Χουστσώφ για τον σταλινισμό, αναμένεται ότι θα σταθεροποιήσει τον Μιχαήλ Γκορμπατσώφ και θα ενισχύσει τη θέση του μέσα στο κόμμα.
Ο Γκορμπατσώφ, μέσα στο μικρό χρονικό διάστημα από την εκλογή του, κυριολεκτικά αλώνισε την ΕΣΣΔ με επισκέψεις σε πάρα πολλές, κυρίως βιομηχανικές περιοχές και πήγε στα εργοστάσια, ακόμη και στα μαγαζιά και στους δρόμους και μίλησε απευθείας με το λαό, για ν’ ακούσει, αλλά και να περάσει το «μήνυμα» των μεταρρυθμίσεων που θεωρεί αναγκαίες, για να βγει ο χώρα από το τέλμα και τη στασιμότητα.
«Επιδιώκουμε», είπε, «να επιταχύνουμε την οικονομική και την κοινω-νική ανάπτυξη της χώρας μας, τη βελτίωση της ζωής του λαού. Αντιδρούμε έντονα στην ολιγωρία και την ανευθυνότητα. Πρωταρχική σημασία δίνουμε στο να τηρούνται αυστηρά οι κανόνες της κοινωνικής δικαιοσύνης, τα δημοκρατικά δικαιώματα των πολιτών, οι σοβιετικοί νόμοι».
Νομίζω ότι αξίζει τον κόπο, κλείνοντας με τα περιληπτικά μέτρα και τις δεσμεύσεις του Γκορμπατσώφ για την ανάπτυξη της Σοβιετικής Ένωσης και τη βελτίωση του επιπέδου διαβίωσης και μόρφωσης του Σοβιετικού λαού, μια έκπληξη από την εφημερίδα «Πράβντα», το επίσημο όργανο του ΚΚΣΕ.
Δημοσίευσε, και μάλιστα στη θέση του κυρίου άρθρου, ένα πολιτικό ποίημα του διάσημου Σοβιετικού ποιητή Γιεβγένι Γεφτουσένκο. Στόχος του ποιήματος ήταν η παλιά φρουρά, οι γραφειοκράτες, οι εφησυχασμένοι, οι άνθρωποι του συστήματος που εμποδίζουν τις αλλαγές, για να έχουν την ησυχία τους και τα προνόμιά τους. Το ποίημα έχει τίτλο «Οι Βολεμένοι» και αναφέρει μεταξύ άλλων:
«τους κόβονται τα πόδια
όταν πρέπει να εγκρίνουν
με την υπογραφή τους
ποιήματα ή έργα τεχνικά…
Είναι οι αλκοολικοί του τέλματος,
οι ποτισμένοι με το ψέμα!
Κι όλο σκέφτονται: Προσοχή,
μη συμβεί τίποτα καινούργιο…».
Και συνεχίζοντας τις επικρίσεις του ο ποιητής κατά των γραφειο-κρατών και των «βολεμένων», γράφει:
«είναι τόσο αυτάρεσκοι,
ώστε διαμαρτύρονταν ακόμη και
για την εφεύρεση
του ηλεκτρισμού ή του αεροπλάνου».
Για να καταλήξει:
«Υπάρχουν άνθρωποι που αδιάκοπα
πασχίζουν να φτιάξουν κάτι,
όπως υπάρχουν και παράσιτα,
που μόνο εμπόδια βάζουν!
Και που ό,τι είναι σοβαρό,
το παραπέμπουν στερεότυπα
στις ελληνικές καλένδες!...
Αυτοί είναι που στέρησαν
απ’ τα παιδιά μας τους κομπιούτερ,
που απορρίπτουν καθετί νέο
λέγοντας: Μα είναι ανήκουστο!
Μεγάλη μας πατρίδα
πέταξέ τους έξω απ’ τα γραφεία,
για να πάρουν καθαρό αέρα!
Γιατί αλλιώς θα διαγράψουν
με το κόκκινο μολύβι τους
ακόμη και την κόκκινη σημαία μας»!
Η δημοσίευση τέτοιας επίθεσης από την «Πράβντα» θεωρείται ότι είναι συντονισμένη απόλυτα με τη νέα πολιτική του οραματιστή Γκορμπα-τσώφ και αποβλέπει στην επιβολή και την επιτυχία της.
Κι όμως, αυτός ο χαρισματικός ηγέτης, ο γνήσιος πατριώτης και οραματιστής ενός καλύτερου μέλλοντος για τον Σοβιετικό λαό υπονομεύτηκε, λοιδωρήθηκε και το 1991 εγκατέλειψε την εξουσία.
Δεν ασχολήθηκα ιδιαίτερα με την Περεστρόικα και την γκλάσνοστ, ούτε με το γκρέμισμα του Τείχους του Βερολίνου, ούτε με τον τερματισμό του Ψυχρού Πολέμου. Άλλωστε έχουν τόσα πολλά γραφτεί. Εγώ έγραψα για τον άνθρωπο και το έργο του τους πρώτους μήνες της Αλλαγής, που μέρος του το έζησα.
* Το βιβλίο «ΣΙΒΗΡΙΑ» του Β. Νικολόπουλου, Εκδόσεις Λιβάνη, έχει εξαντληθεί εδώ και χρόνια. Όποιος θέλει να το διαβάσει, το βρίσκει στην Google, αν γράψει απλώς τη λέξη «ΣΙΒΗΡΙΑ».
* Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα «Τα Νέα» το Σαββατοκύριακο
